Страница 23 из 25
Селитас, чу ма-кхеччи, ламаз тIера гIаьттинчу дега хаьттира:
– Дада, и хIун ду цу арахь наха дуьйцурш?
– ХIун дуьйцу? – мохехь кол санна, дусаделира Тавсолтин цIоцкъамаш. Нурбика пешана уллохь тебира.
– И доллу эскарш, вай, нохчий, гIалгIай, – дерриш а махкахдаха гулдина ду боху-кх!
– Муха? Дерришший? Со партизан ву, Революцин тIамехь дакъалаьцна. Сан кIант фронтехь ву!.. Ткъа ишттанаш кхин а шорта бу! Бахахь, махкахбоху берш бандиташший, дезертирашший хир бу-кх!
– Делахь-хIета, сийсара и эскар шозза а сов хIунда даьлла?.. – йелхар иккхира Селитин… Нурбикас «ошшада» дийшира. Тавсолта, йоIе цкъа дIа а хьаьжна, ойлане вахана, сиха аравелира. Сельсоветехьа вахара иза, нахе хатта а, гарнизон йолчухьа ша бIаьргтоха а. Цига дIа а кхачале, новкъахь, говрахь дуьхьалвогIу Сату кхийтира. Цуьнга шен безам бацахь а, Тавсолтас хьалха салам хаьттира, мелла а шел и воккха хиларна:
– Хьо ма вогIу, Сату?
– ГIалара вогIу-кх.
– ХIун ду гIалахь?
Сату, говрара охьа а ца вуссуш, кIон велакъежира:
– Тавсолта! Вайн вежарша гIалгIаша олуш хезний хьуна: котамо, мIараш а хьаькхна, кхеллий йуккъера ша схьадаьккхина урс, кхано хIусамдас шен логах хьокху долу. Изза ду, хьуна, хIинца вай динарг а.
– ХIун хилла? – Тавсолтас говран дирста схьалецира.
– И… ахьа a гlo деш… сел лерина, «мIараш хьоькхуш», вайгара дIагулдина и доллу герз, шаьш вай махкахдоху дела, вайх ларлуш, дIаэцна ду, хьуна!
– Хьуна мичара хаьа?! – Тавсолтин бIаьргашкара, куьркара санна, сийна суйнаш тесира.
– Дера, хаьа массара а и дуьйцу дела. Со хIинцца гIалитIехь базарахь волуш, тIе а хилла, соьга цхьана гIалагIазкхийчо а, мохь тоьхнна, ма элира: «ХIей, чечен, соьгара xlapa кетар оьций ахь? Йораха ло хьуна ас. Сибирехь оьшур йу хьуна!»… гонахарнаш а бийлабелпра… Муха хета, хьуна?.. ГIалахь–м и массара а дуьйцуш ду! Ткъа стенна тадеш ду моьтту хьуна сел сихдина и некъаш а, тIеш а?
– Сату! Схьайтахь говр! Ас доьху хьоь!
– ХIун дан воллу хьо?
– Эцца райцентре а иккхина, схьавогIур вара со… Сахьт далале ас йуха хьан кеттIа дIахIоттайо, хьуна, ма-йарра. – Сатус, кхин вист ца хуьлуш, тIера охьа а воьссина, говр дIайелира Тавсолте…
* * *
Тавсолтина цIеххьана дагадеанарг дара гарнизонан полковникал а лакхара волчу Церетелига хатта. Райцентрехь милицин начальникан Джабраилан хIусамехь Церетели сецна хилар хаьара цунна.
Джабраила хьасене тIеийцира Тавсолта:
– ХIоккхуза охьахаий, жимма собарде, иза луьйчуш воллу эцца чохь,–олуш, Джабраила, велакъежна, корта ластийра аьрру агIорчу цIенгахьа. Тавсолтина йуххехилийра тIе цIен бархат а лаьцна долу кIеда гIант. Тавсолта охьахиира.
Цхьана минотна аьлла, Джабраил араваьллачохь мелла а хьевелча, Iе а ца велла, Тавсолта жимачу корехула чухьаьжира Церетели луьйчуш волчу цIа чу: шурула кIайчу йоккхачу ной чохь хиъна Церетели а волуш, цунна тIе чамешца хиш а дуьттуш, букъах цхьа горгам а хьоькхуш, иза, хи йистехь цхьа дика айгIар санна, леррина лийчош воллура, гIодайуккъелц верзина ваьлла, къона ши салти: гай йоккха хиларна Церетели ша охьа-хьала ца таIалора. Тавсолта шен дагахь: «Тхан санна дац гIуллакх-м» аьлла, шен метте йуха охьахиира. Кехатна йуккъе хьарчийна шишанаш а дахьаш, Джабраил чувеара. Лийчина ваьлла Церетели, лепа йуьхь а йина, дайчу боларца, верриг а векхавелла, схьа чу велира, шен доккха гай хьалхадаьккхина. Цунна цу сохьта вевзира Тавсолта:
– О-о, марша вогIийла, воккха стаг! – элира цо, куьг а кховдош.
Тавсолтас, гIантара гIаьттина, ийза ца луш, нийсаре санна, куьг делира Церетелига.
«Шена хаахьарий-м и мел воккха хьаьким ву, тIаккха-м сов лерина хир вара цуьнца Тавсолта», – дагатесира Джабраилна.
Массо охьахевшира. Тавсолтас, кхин хьем а ца боккхуш, Церетелига, нийсса бIаьра а хьаьжна, хаьттира ша деънарг:
– Церетели! Кхузахьа денна а тIеуьйзуш эскарш а ма го, сихдинна тадеш гонахара некъаш а, тIеш а ду, йохкуш керла телефонан зIенаш а йу. И бахьанехь цхьацца хабарш а девлла. Цхьаболчара олуш хеза и доллу эскар кхузара нохчийн къам дерриге а махкахдаккха гулдеш ду. Оцу хабаро сагатдо нехан. И хьоьга хатта веъна со, и хаа декхар а долуш, кхузахь массарал а лакхарниг хьо вуй сайна хуу дела.
Джабраила гочдира. Тавсолта сапаргIат хьоьжура Церетелига: и мел воккха хьаьким велахь а, Тавсолтас оцул а коьрта лорург дара, иза а, ша а, цхьабосса ши кавказхо, ший ломаро хилар, иза кхуьнан цIийнан беркатах а кхетта, кхуьнан хIусамехь а хилла, хенаца а кхуьнан нийсархо хилар. Оцо, Тавсолтин хьесапехь, йуьззина бакъо а лора цунна Церетелица долу къамел а, и мел воккха хьаькам велахь а, шен нийсарца санна, ца ийзалуш, дан.
Церетели кхийтира Тавсолтин къамелан эшаран кепах а, цуьнан бухарчу бахьанах а: иза вай велакъежира шатайпанчу – цхьана aгlop сирла а, йуха, оцуьнца цхьана, мекара а долчу шалхаллин велакъажарца. Церетелина хаьара массо а ламанхочунна – кхузахь а, Гуьржехь а – шайл лакхара цхьа а ца хетийла. Амма Церетелина, цунна йуххехула, дагатесира шаьшшинна йуккъехь баккъалла а йолу йоккха башхалла а, ша кхуза хIунда веъна а, кхузарчу нахана, Тавсолтина а тIехь, ша кечдинарг хIун ду а, цунах а доьзна, шена хьалха лаьтта и чолхе, хала декхар а.
И дагалаьцна, цунна гергахь шен йолу Iалашо хIинца коьрта лерина Церетелис, тIехула куц xIoттош, шуьйрра велакъежна, схьаийцира Тавсолтас къамелехь йалийна нийсархочун кеп, йуха, оццу доттагIаллин кепехь, Тавсолта тешош, цуьнан белша тIе куьг а диллина, элира:
– Хьоме Тавсолта! Уьш дерриш а эрна хабарш ду. Царех ма теша. ТIеман заманахь дукха хуьлу уьш. TIe уьш мелла а шайца питане хьу йолуш а ду. Нохчий махкахбахар гергахь а дац. Бакъду, бандиташ совцо дагахь-м ду тхо. Эскар кхузахь гулдина, нагахь къилбаседехьара Турци вайна тIелатахь а аьлла, некъаш а, тIеш а тадо, зIенаш а йохку эскаран маневрийн хьашташна. ХIумма а сагатдан эшац!..
ТIаккха, хIусамдегахьа а вирзина, тIетуьйхира Церетелис:
– Джабраил!.. – Джабраил, дегI нисдеш, хьалагIаьттира. – Ахь хIун дей, и йамарт къамелаш даржораш схьа а лаций, кханнехь чубохка! ТIеман заманца йогIу кхиэл йайта царна!
– Кхочушдийр ду, накъост генерал! – жоп делира Джабраила.
ХIусамнанас стоьла тIе хIоттийра саьрамсекхаца кечдина жижиг-галнаш, баIарийн тIамаршца кхерзина меаш, хохашца шури тIехь кхехкийна москал. Лепаш шишанаш а лаьттара стоьла тIехь.
– ТIехилал хIинца! – самукъане элира Джабраила.
– Баркалла! Со хIума йууш Iийр вац. Сихо ву… – аьлла, церан Iодика а йина, Тавсолта воккхаверца дIавахара и кхаъ эскинхойшка дIакхачо…
Цигара ша вухавогIуш, xlop дуьхьалкхеттачу вевзачуьнга и кхаъ а хоуьйтуш, Тавсолта Сатун кетIа кхечира. Ков туьйхира. Сату аравелира:
– Баркалла, Сату, гIоза лелайойла. Дика говр йу. Кхуьнца вахча, дика кхаъ а беа.
– ХIун?.. Дийцахьа!
Тавсолтас дийцира Церетелис аьлларг.
– Ча тешийла шех-м! Хьовсур-кх! – аьлла, Сату чувахара. Вукху дийннахь, мел вевзачуьнга и кхаъ хоуьйтуш, йуьртахула чекхвелира Тавсолта.
НУРБИКА
Гуьйре сихха макхлуш йoгlypa.
Даудера кехат ца кхочуш, сингаттаме дара ТавсолтагIеран чохь.
Тавсолта араваьлча, пеша хьалха жIай-гIанта а хоий, Даудан сурт а карахь, гIийла тийжара Нурбика.
Дауд тIаме вахачхьана а, Нурбикин дахаран йерриг марзо а цуьнгара кехат кхачарца йара, массо а нанойн санна. КIантера кхаьчначу кехато цу сохьта башабора, йехачу буьйснашца сагатдеш, кийра биллина ша. Амма xIop деъначу кехато, цунна йуххехула, сингаттаман алу а тухура коьрте: «ТIаьххьара-х даций-те xIapa? Кхин догIурий-те?» – бохург дагатосий. ХIетте а, мел дукха хIума лур дара-кх Нурбикас тахана, тохара Расула схьадеънарг санна, цIеххьана кIантера кехат кхочург…
Эххар а, 1943-чу шеран ноябрехь, 13-чу дийнахь, Нурбика ша Iаш, почтальон велира чу. Схьакховдийра конверт. Нурбикас сиха схьадаьстира и, юха а чохь кIентан сурт карадаре сатуьйсуш. Чохь сийна кехат дара, зорбатоьхначу могIанашна юккъехула куьйга яздина цхьа-ши дош а долуш. Серлаяьллачу юьхьца Нурбикас дийхира почтальоне: