Страница 6 из 7
2. Физиология. Физиологиялық өзгеріс бүкіл денеге әсер етеді: ми мен оның жұмыс істеуі өзгереді, сүйек пен бұлшық ет өседі, гормондар өзгереді. Бұл – кез келген адамға зор салмақ. Еске түсіріңізші, әйелдер етеккір келген кезде, суық тигенде немесе қарапайым ұйқы қанбаған кезде қалай болады, жасөспірімде де уақыттың көбі дәл сондай күйде өтеді. Қысқасы, ол жалқау, қу немесе зиянды емес, жай ғана шаршаған, мең-зең және күйгелек.
3. Әлеуметтену. Бұл жерде Лениннің сөзін өзгертіп келтіруге болады: жасөспірімдер ескіше өмір сүргісі келмейді, бірақ жаңаша күн кеше алмайды. Бозбаланың әлеуметтік қажеттіліктері балаларға ұқсамайды, бірақ ол әлі ересек адам емес әрі ересектер тәрізді өмір сүру дағдысын білмейді. Күйзеліс осыдан басталады. Бойы ата-анасынан да биік, серейген бозбала сондай үлкен болса да, неліктен оларға бағыну керектігін түсінбейді, сөйте тұра іштей әлі де ересектерге тәуелді екенін сезеді. Бұл ішкі қайшылықты тудырады. Өз кезегінде көз алдында дене бітімі ересек адамды көріп тұрған ата-анаға да өздері сияқты ойлап, істей алмаған соң, оның әлі де бала екенін түсіну қиынға соғады. Мұндай күйзелісті өмірде маңызды бір өзгерісті бастан кешкенде сіз де сезінуіңіз мүмкін. Мысалы, ұзақ жылғы бойдақтық өмірден кейін жауапкершілігі мол отбасылық өмірге үйренісу оңай болмауы мүмкін.
Бұл факторлар кез келген ересек адамға кедергі келтіріп, өзін-өзі сезінуін өзгертуі мүмкін. Бұл ретте, ересек адамның жасөспірімге қарағанда маңызды артықшылығы бар: «Мені» қалыптасқан, яғни тұлға. Жеткіншек осы өзгерістер барысында өзі туралы тереңірек біліп, өзін тұлға ретінде танытады. Шын мәнінде, бұл кезеңнің негізгі міндеті – өзін-өзі тану. Бала өзін «іздеп» жүрген шақта ата-аналар, басқа ересек тәрбиешілер не істеулері тиіс? Олардың өзін қалай ұстағаны жөн? Жауабы тым оңай: жасөспірімнің өзіндік «МЕНІН» табу жолында оны қолдау қажет.
Әр жастың өзіндік ерекшелігі, жетекші қызметі бар. Ол адамның жеке тұлға ретінде дамуына, өмірдің келесі кезеңіне өтуіне көмектеседі. Жасөспірімдерде бұл құрдастармен қарым-қатынас түрінде көрінеді. Бұл кезеңде қоршаған ортамен қарым-қатынас екі осьте құрылады:
1. Ересектермен қарым-қатынас.
2. Құрдастармен қарым-қатынас.
Бірінші жағдайда жасөспірім ересек адамдарға (ата-ана, мұғалім) белсенді еліктей отырып, олардың рөлі мен беделін іске алғысыз ете бастайды. Үлкендердің көзқарасы мен тәжірибесі ескірген, мәні жоқ деп есептейді, олардың өмір сүру салты мен құндылықтарын айыптайды. Жеткіншектің сырт келбеті өзгереді (қыздар боянады, ұлдар спортзалда бұлшықеттерін шынықтырады), темекі шегеді, мінез-құлқы өзгереді және өзінің саяси немесе гендерлік көзқарасын ашық айта бастайды. Бұл – жасөспірім кезеңнің ерекшелігі, одан қатты қорқудың қажеті жоқ. Бұл құбылысты Марк Твен жақсы сипаттаған: «Жасым он төртте болғанда әкем өте ақылсыз, ақымақ еді. Мен оған әрең шыдайтынмын. Ал менің жасым жиырма бірге келгенде, сол қарт әкемнің соңғы жеті жылда ақылы керемет толысқанына қатты таңғалдым».
Екінші жағдайда құрдастармен қарым-қатынас жасөспірімге өзі сияқтылармен бірге күш жинап, сенімді бола бастайтын, тіл табыса алатын, әлеуметтік нәрселерді түсініп, өзінің маңызына терең бойлай алатын белгілі бір кеңістік береді. Сол себепті жасөспірім кезде достарының болуы маңызды.
Егер үйіңізде жасөспірім болса, оған мынадай жағдайларды жасауға тырысыныз:
• Жасөспірімді жеке кеңістікпен қамтамасыз етіңіз. Баланың оңаша қалуына мүмкіндік беретіндей жер керек. Тіпті, сіз бір бөлмеде тұрсаңыз да, оны белгілі бір уақытта ешкім мазаламайтындай өзінің жеке бұрышы болсын.
• Жасөспірімнің өміріне араласпаңыз. Хат-хабарларын, күнделігін оқудың қажеті жоқ, рұқсатсыз жеке заттарына тиіспеңіз.
• Жұмыс ауыстыру, қоныс ауыстыру, түрлі отбасылық шаралар сынды маңызды оқиғаларға қатысты жасөспірімнің пікірін сұраңыз.
• Балаға таңдау құқығын беріңіз. Мысалы, жасөспірім өз бетінше киім сатып алуға немесе спорт секциясын таңдауға құқылы. Жасөспірімнен көмек сұраңыз. Бұл тұрмыстық міндеттерден гөрі әлеуметтік желілерден аккаунт ашу, логотип ойлап табу, дүкеннен киім таңдау сияқты тек одан ғана сұрай алатын көмек болуы керек. Бұл ретте, оның бас тартуға құқығы бар екенін де ұмытпаңыз. Ол үшін оған ызаланбаңыз.
• Жасөспіріммен сөйлесуге уақыт бөліңіз. «Есейіп кеткенімен», ол әлі де сіздің көңіліңізге, махаббатыңызға, қамқорлығыңызға зәру. Сіздердің қарым-қатынастарыңыз ата-ананың ақыл-кеңесі түрінде емес, екі адамның қызықты диалогы түрінде өрбісін. Мұндай әңгіме кезінде махаббат, жыныстық қатынас, достармен қарым-қатынас, хобби, болашақ мамандығы туралы тақырыптарды талқылауға болады. Оған бейжай қарамайтыныңызды білдіріп, әңгімені баланың өмірі туралы сұрақтардан бастаған абзал, содан кейін өзі сұраса ғана, ақыл-кеңесіңізді айта жатарсыз. Бұл жерде өз өміріңіздегі оқиғаны бөлісіп, баланың өзі сізге кеңес беретіндей мүмкіндік жасауға болады.
• Жасөспірімнің күнделікті шығынына ақша бөліңіз. Ол келісілген әрі белгілі бір уақытта берілетін сома болғаны дұрыс. Саудаласпаңыз және ақшаны бермеудің амалын іздемеңіз. Бұл – баланы ақшамен жұмыс істеуге, бюджетін жоспарлауға үйретеді әрі оған өзін қажетті деңгейде ересектерше және еркін сезінуге мүмкіндік береді.
• Мән-жайды түсіндіріңіз. Көбінесе жасөспірім не болып жатқанын, неліктен ашуланып немесе қайғырып шыға келетінін өзі де түсінбейді. Оған өмірдегі осы кезеңнің ерекшелігі, физикалық және эмоционалды жағдайдың ағзаға қалай әсер ететініні жайлы айтыңыз. Баламен өз басыңыздан өткен тәжірибеңізді бөлісіңіз.
• Жасөспірімге тән өзінің сырт келбетіне сыни тұрғыдан қарай беруді жеңуді балаға үйретіңіз. Тек шектен тыс асыра мақтаудан аулақ болыңыз. Сырт келбетіндегі мықты жақтары мен жеке қасиеттерін ғана көріңіз де, оның да назарын соған аударыңыз. Стиль мен шаш үлгісін таңдауға жәрдемдесіңіз, егер өзі қаласа, қажетті спорт секциясына жазыңыз.
• Ережелер белгілеңіз. Ереже кез келген жаста қажет: ол жасөспірімге де, ата-анаға да тұрақтылық пен қауіпсіздік сезімін береді. Бұл – күн тәртібі, үйге қайтатын уақыты, бір жаққа барып-келуді қадағалау әдісі, гаджетке бөлінетін уақыт, үй шаруасындағы міндеттер болуы мүмкін.
• Баланың өтпелі жасы ата-ана үшін міндетті түрде қиындықтар болады дегенді білдірмейді. Екі жақ үшін де елеусіз өтіп кететін кезі де аз емес. Бұл тарауда біз мінез-құлқы қиын жасөспірімдердің ата-аналарына көмек көрсету тетіктерін қарастырған жоқпыз, тек есею кезіндегі қиындықты жеңуге септігін тигізетін қарым-қатынас ережелерін ғана айттық.
Екінші бөлім. Нұр-Сұлтан
Достық белестері
«Бұл жоба туралы естігенде, тым болмаса балалар үйіндегі бір баланың өміріне үлес қосуды ойладым».
Тәлімгер – Гүлназ, 39 жаста
Қамқорлықтағы бала – София, 16 жаста
Жобаның түлектері
3,5 жылдан бері жобада
Гүлназ
Қарағандыдағы балалар үйіне алғаш барған кезімде студент едім. Ол жер маған аса ұнамсыз әсер қалдырды. Сол кезде, әлі есімде, санамда осындай балаларға көмектесер едім деген ой қылаң берді.
«Тәлімгерлер» менің өмірімде кездейсоқ пайда болды. Бұл жоба туралы естігенде, балалар үйіндегі бір баланың болса да өміріне үлесімді қосқым келді де, сауалнама толтырып, қыз баланың тәлімгері болғым келетінін көрсеттім. Тестілеу нәтижелері бойынша ұл баламен араласатынымды білген соң, сонда да бағымды сынап көрейін деп, баламен таныспай тұрып, шешімді өзгертулерін өтіндім. Ұлдан гөрі қыз балаға берерім көбірек сияқты көрінді, себебі бізде әңгімеге ортақ тақырып көп және бір-бірімізге жақындаумыз. Ұйымдастырушылар өтінішіме құлақ асты, сол үшін оларға шексіз ризамын, өйткені баланы онымен танысқаннан кейін «ауыстыру» қатыгездік болар еді.