Страница 5 из 50
I тады шчаслiвая мама адкрыла мне поўную карцiну наконт нашых фiнансавых спраў. Зрэшты, яна не павiнна была рабiць гэтага (большая частка нашай маёмасцi была яе пасагам i належала асабiста ёй). Пяцьдзесят тысяч франкаў гадавога даходу ды яшчэ грошы, што даваў нам лес, - "кругленькая" сума на той час, тым больш у правiнцыi!.. На маiм месцы кожны малады чалавек паспрабаваў бы скарыстаць такiя грошы i прабiцца ў колы мясцовай элiты. Нельга сказаць, што ў мяне не хапала амбiцый, але мне ледзьве ўдавалася хаваць ад сваiх таварышаў з юрыдычнага факультэта сваю варожасць i непрыязнь да iх.
Амаль усе яны былi сынкамi з арыстакратычных сем'яў, выхоўвалiся ў езуiтаў, а я вучыўся ў звычайным лiцэi, дзед мой быў пастухом; я не мог iм дараваць сваёй зайздрасцi да iх манер. Супакойвала трохi толькi тое, што па сваiх разумовых здольнасцях, як мне, здавалася, гэтыя маладыя франты стаялi нiжэй за мяне. Зайздросцiць нiкчэмным пiжонам i адначасна пагарджаць iмi!.. Такое ганебнае дваiстае пачуццё можа атруцiць чалавеку жыццё. А я зайздросцiў iм, пагарджаў iмi, i iх спакойная высакамернасць яшчэ больш распальвала маю нянавiсць. Вось такi ў мяне характар. Я i ў думках не мог сабе дапусцiць, што можна было б паспрабаваць заваяваць iх сiмпатыi, - наадварот, з кожным днём я ўсё больш зблiжаўся з iх працiўнiкамi. Нянавiсць да рэлiгii, якая так надоўга ахапiла мяне, прынесла табе столькi пакут i назаўсёды зрабiла нас ворагамi, гэтая нянавiсць нарадзiлася на юрыдычным факультэце ў 1879 i ў 1880 гадах, калi абмяркоўваўся сёмы артыкул вядомага дэкрэта* i калi выгналi з Францыi езуiтаў.
* У 1879 г. сенатар Жуль Фера ўнёс у сенат законапраект аб вышэйшай адукацыi, паводле якога езуiтам забаранялася кiраваць навучальнымi ўстановамi i весцi там навучанне. У 1880 г. гэты законапраект абмяркоўваўся ў сенаце, пасля чаго быў прыняты закон аб выгнаннi езуiтаў з краiны.
Да таго часу пытаннi рэлiгii мяне зусiм не цiкавiлi. Ад мацi я пра iх нiчога не чуў, хiба што вось толькi гэта: "Я зусiм спакойная перад судом божым. Калi ўжо такiя людзi, як мы, не выратуюцца, то тады нiкому не будзе паратунку". У маленстве яна мяне ахрысцiла. Я хадзiў да першага прычасця яшчэ ў лiцэi, але гэтая цырымонiя здалася мне тады сумнай, непрыемнай, i ад яе застаўся ў мяне толькi цьмяны ўспамiн. Ва ўсякiм разе, больш я ўжо нiколi не прычашчаўся, i ва ўсiм гэтым быў поўным невукам. У дзяцiнстве, сустракаючы на вулiцы святароў, я глядзеў на iх, як на пераапранутых людзей з карнавальнага шэсця. Я нiколi не задумваўся над рэлiгiйнымi праблемамi, а калi нарэшце сутыкнуўся з iмi, то толькi з пункту гледжання палiтыкi.
Я заснаваў студэнцкi гурток. Мы збiралiся ў "Кавярню Вальтэра", дзе я практыкаваўся ў красамоўстве. Сарамлiвы ў асабiстым жыццi, я рабiўся зусiм другiм чалавекам у час публiчных выступленняў. У мяне з'явiлiся прыхiльнiкi. Мне было прыемна быць iх завадатарам, а любiў я iх не больш, чым багатых буржуа. Я злаваўся на iх, калi яны прастадушна выяўлялi свае мiзэрныя iмкненнi i прымушалi мяне лiшнi раз зразумець, што i я сам недалёка адышоўся ад гэтых сыноў дробных чыноўнiкаў. Усе яны вучылiся на стыпендыю, былi разумныя i прагныя да славы. Але ўсе яны былi атручаны зайздрасцю i злосцю. Перада мной яны хутчэй лiслiвiлi, а не любiлi мяне. Зрэдку я частаваў iх у рэстаране. Для iх гэта было сапраўднай падзеяй, пра якую потым доўга ўсе гаварылi. Але мне абрыдзелi iх манеры. Здаралася, я не мог утрымацца ад злоснай насмешкi, якая для кагосьцi была амаль смяротнай ранай, што доўга потым ныла ў сэрцы.
Мая нянавiсць да рэлiгii была па сутнасцi шчырай. У нейкай ступенi закранала мяне i iмкненне да сацыяльнай справядлiвасцi. Я прымусiў мацi знесцi глiнабiтныя халупы, дзе жылi нашы арандатары, якiя харчавалiся чорным хлебам ды маiсавай кашай. Упершыню яна паспрабавала запярэчыць мне: "Ты думаеш, яны падзякуюць табе?"
Але больш у гэтым кiрунку я нiчога не зрабiў. Я пакутаваў ад разумення таго, што я аб'яднаны з сваiмi працiўнiкамi адзiнай прагай да грошай i зямлi. Ёсць клас уласнiкаў i ёсць беднякi. I мне стала ясна, што я назаўсёды застануся на баку ўласнiкаў. Капiтал у мяне не меншы, а можа, i большы, чым у гэтых ганарыстых арыстакратаў, якiя, як мне здавалася, адварочвалiся, заўважыўшы мяне, i якiя, напэўна ж, пацiскалi б мне руку, калi б я падаваў яе iм. Дарэчы, i правыя, i левыя не раз на публiчных сходах папракалi мяне за мае дзве тысячы гектараў лесу i вiнаграднiкi...
Даруй мне, што я так маруджу. Але без гэтых падрабязнасцей табе было б цяжка зразумець, чым была для маёй уражлiвай скалечанай душы наша сустрэча з табой i наша каханне. Я, сялянскi сын, чыя мацi "хадзiла ў хусцiнцы", раптам стаў жанiхом мадмуазэль Фандадэж. Гэта пераходзiла гранiцы самай багатай фантазii. Гэта было неверагодна...
III
Мне давялося адкласцi пяро, бо пачало цямнець. Да мяне данеслася ваша размова. Не, не, вы не перашкодзiлi мне, бо гаварылi надта цiха. Але якраз ваша шаптанне больш за ўсё мяне турбавала. Раней з гэтага пакоя я мог падслухваць вашы размовы, але цяпер вы пачалi асцерагацца мяне i перайшлi на шэпт. Нядаўна ты сказала мне, што я стаў недачуваць. Пра што ты гаворыш? Я выдатна чую далёкi грукат цягнiка на чыгуначным мосце. Не, я яшчэ не глухi. А вы наўмысна гаворыце шэптам, каб я не пачуў вашых слоў. Што вы хаваеце ад мяне? Дрэнна iдуць справы? Недарэмна вы ўсе згуртавалiся. I штодня да цябе ўсе збягаюцца, высунуўшы языкi, як сабакi. Тут i наш зяць - маклер па продажы рому i вiна, i муж нашай унучкi - адпеты гультай, i сынок наш Хюбэр - банкiр... Грошы ўсёй сям'i сцякаюцца да яго, а ён выплачвае да дваццацi працэнтаў дывiдэндаў. Так што на мяне не разлiчвайце: я са сваiх рук нiчога не выпушчу. Упэўнены, што сёння вечарам ты будзеш мне "падказваць": "Ды гэта ж так проста i выгадна прадаць пад высечку частку лесу". Ты напомнiш мне, што абедзве дочкi Хюбэра жывуць ад самага вяселля ў сваiх мужоў разам з бацькамi, бо не маюць грошай, каб набыць сваё жыллё i абстаноўку. "У нас на гарышчы столькi мэблi, якая адно псуецца ды пакрываецца пылам. Чаму б нам сёе-тое не пазычыць iм?.." Ведаю, што ты будзеш зараз гаварыць. "Нашы ўнучкi зазлавалi на нас i больш не прыязджаюць. А гэта ж такая радасць - бачыць i слухаць iх..." Вось пра што вы цяпер шэпчацеся.
Перачытваю радкi, напiсаныя ўчора. Няўжо я трызнiў? Адкуль столькi злосцi i варожасцi? I, па сутнасцi, я не пiсьмо пiшу, а вяду дзённiк. Зноў бяруся за пяро. Што рабiць? Закрэслiць усё i пачаць зноў? Гэта немагчыма: у мяне мала часу. Што напiсана, няхай i застаецца. Адзiнае, што я хацеў - гэта адкрыцца перад табой поўнасцю, прымусiць цябе ўбачыць мяне такiм, якi я ёсць. Ужо трыццаць год, як я для цябе ўсяго толькi аўтамат, якi выдае банкноты на тысячу франкаў. Аўтамат працуе не зусiм спраўна: увесь час яго трэба трэсцi, пастукваць па iм. I ты з нецярплiвасцю чакаеш таго дня, калi нарэшце можна будзе адкрыць яго i поўнымi прыгаршчамi браць адтуль...