Страница 21 из 63
адлюстроўвала ўсю неразважлівасьць і легкадумнасьць нашай так званай усходняй палітыкі.[72]
Супраць такога рашэньня выступаў і Розэнбэрг, але Лямэрс паведаміў яму, што Гітлер настойвае на прызначэньні Кубэ. Лёзэ супраціўляўся перад ім зь іншых прычынаў: ён вельмі добра ведаў «рэзкі, імпульсіўны і поўны супярэчнасьцяў характар» свайго сябра Кубэ і таму баяўся, што яго дзейнасьць на пасадзе генэральнага камісара Беларусі можа стаць прычынай сур’ёзных непаразуменьняў і канфліктаў.[73]
Для высьвятленьня сапраўдных матываў гэтага рашэньня Гітлера не стае дакумэнтальных доказаў. Паводле ацэнак, прызначэньне Кубэ на другарадную пасаду ў Менску азначала, што яму стваралі магчымасьць для рэабілітацыі, але гэты аргумэнт блякне перад фактам — Гітлер збіраўся прызначыць яго райхскамісарам у Маскве, г. зн. даверыць самую высокую пасаду на ўсходзе. У будаўніцтве такіх гіпотэз важна ўлічваць, што Кубэ атрымаў сваё прызначэньне выключна дзякуючы падтрымцы Гітлера, прычым адбылося яно насуперак жаданьням іншых бэрлінскіх тузоў. Такім чынам, гэта была моцная падтрымка.
У службовым становішчы Кубэ гэтая акалічнасьць адыгрывала важную ролю. Перад ім паўставалі на Беларусі складаныя адміністрацыйныя і палітычныя праблемы, таму ён атрымаў шырэйшыя прэрагатывы, чым генэральныя камісары ў прыбалтыйскіх краінах. Ужо 5 ліпеня Розэнбэрг запэўніваў Лямэрса, што пазыцыя генэральнага камісара Беларусі Кубэ, кіраўніка абшару ледзь не з 11-мільённым насельніцтвам, будзе раўназначная пазыцыі райхскамісара. Магчыма, Розэнбэрг пры гэтым улічваў, што Беларусь толькі да пары будзе зьвязана з Прыбалтыкай.
Цывільная адміністрацыя на тэрыторыі Остлянду ўводзілася паступова: з 5 жніўня (Літва) — да 5 сьнежня (Эстонія). Тэрмін залежаў ад аддаленасьці лініі фронту. Але на цэнтральным яго ўчастку панавала такая сытуацыя, што камандаваньне Вэрмахту стрымлівала перадачу цывільным уладам усяго абшару Генэральнай акругі Беларусь. З 1 верасьня 1941 г. Кубэ пераняў уладу толькі над яе заходняй часткаю разам зь Менскам, але значна большая — усходняя — засталася пад кіраўніцтвам арміі, перадача гэтых земляў цывільным уладам залежала ад посьпехаў на фронце. Але пасьля разгрому Вэрмахту пад Масквой і зімовага контранаступу Чырвонай Арміі лінія фронту наблізілася да паўночна-ўсходніх граніц Беларусі, і пэрспэктыва перадачы гэтага абшару цывільнай адміністрацыі аддалілася.
Узьнікла, такім чынам, своеасаблівая сытуацыя. Тэрытарыяльныя абрысы Генэральнай акругі Беларусь фармальна не зьмяніліся з канца 1941 г., але насамрэч кампэтэнцыя яго генэральнага камісара распаўсюджвалася толькі на заходнюю частку гэтага абшару, перададзеную цывільным уладам.
Пасьля таго, як на карысьць Літвы з гэтага абшару адышлі тры паветы (Эйшышкі, Ашмяны і Сьвір), гэты абшар меў плошчу 53,7 тыс. кв. км. і падзяляўся на 11 акруг, прычым Менск утвараў асобную гарадзкую акругу (гл. табл. 6). Было запраектавана 5 галоўных акруг, але ўтворана толькі дзьве — у Менску і Баранавічах. Тэарэтычна Генэральная акруга Беларусь на 75 % складалася з тэрыторыяў, якія да верасьня 1939 г. належалі СССР (altsowjetische Gebiete), на практыцы тая частка акругі, якою кіраваў Кубэ, на 78 % складалася з раёнаў, якія ў міжваеннае дваццацігодзьдзе належалі Польшчы (altpolnische Gebiete).
На працягу верасьня на гэтых землях быў створаны апарат акупацыйнай цывільнай адміністрацыі, які замяніў сабой ранейшыя вайсковыя ўлады. Гэты апарат тэарэтычна складаўся з трох ступеняў. Найвышэйшай яго інстанцыяй быў генэральны камісарыят у Менску, якім кіраваў Кубэ. Ён быў беспасярэдне падпарадкаваны райхскамісарыяту Остлянд у Рызе. Сярэднюю ступень цывільнай адміністрацыі ўтваралі галоўныя камісарыяты (Hauptkommissariate) у Менску і Баранавічах, але вялікай ролі яны не адыгрывалі, і ў сакавіку 1943 г. іх распусьцілі. Найніжэйшую нямецкай адміністрацыі складалі гарадзкі камісарыят (Stadtkomissariatte) у Менску і 10 акруговых камісарыятаў (Gebietskommissariate). На працягу трох гадоў акупацыі кіраўнікамі гэтых мясцовых управаў былі:
Глыбокія пераўтварэньні адбыліся і ў структуры паліцыйных уладаў. За час вайсковай адміністрацыі ў гэтай галіне ажыцьцяўлялі галоўнакамандуючы СС і паліцыі (Hohere SS-und Polizei fuhrer, далей — HSSPF) цэнтральнага ўчастку фронту фон дэм Бах і шэф Айнзацгрупы «Б» Нэбэ. У Прыбалтыцы гэта былі HSSPF паўночнага ўчастку фронту групэнфюрэр СС Пруцман і шэф Айнзацгрупы «А» брыгадэнфюрэр СС д-р Вальтэр Сталекер, іх штаб-кватэры знаходзіліся ў Рызе. Пасьля перадачы заходняй часткі Беларусі цывільнай адміністрацыі ўладу над паліцыяй на гэтых землях трымаў Пруцман — HSSPF Остлянду (у сьнежні 1941 г. на гэтай пасадзе яго зьмяніў групэнфюрэр СС Екельн). У гэты час ува ўсходняй частцы Беларусі, якая па-ранейшаму заставалася ў зоне вайсковай адміністрацыі, паліцыйнымі ўладамі працягваў кіраваць Бах. Свой штаб ён перанёс з Баранавічаў у Магілёў. Працаю службы бясьпекі (СД) у Остляндзе, у т. л. і ў заходняй частцы Беларусі, перададзенай цывільным уладам, кіраваў Сталекер. На ўсходзе яна па-ранейшаму заставалася ў распараджэньні Айнзацгрупы «Б».
На ўзроўні генэральнага камісарыяту паліцыйную інстанцыю ўзначальваў камандуючы СС і паліцыі (SS-und Polizeifiihrer, далей — SSPF), яму падпарадкоўваліся ахоўныя войскі СС, паліцыя парадку і — да пэўнай ступені — паліцыя і служба бясьпекі. Абавязкі SSPF у Менску выконваў брыгадэнфюрэр СС Карл Цэнэр. Ён дзейнічаў на гэтай пасадзе ад пачатку ўвядзеньня цывільнага рэжыму да ліпеня 1942 г. Згодна з дэкрэтам Гітлера ад 17 ліпеня 1942 г. адносна дзейнасьці паліцыі на ўсходзе, і HSSPF, і SSPF беспасярэдне і асабіста былі падпарадкаваныя адпаведна райхскамісару і генэральнаму камісару, а паліцыйныя чыны ніжэйшага ўзроўню — акруговым камісарам. Аднак гэты самы дэкрэт пастанаўляў, што паліцыйнае забесьпячэньне на ўсходніх акупаваных землях знаходзіцца ў кампэтэнцыі райхсфюрэра СС і шэфа нямецкай паліцыі, г. зн. Гімлера, які атрымліваў цяпер права даваць райхскамісарам адпаведныя ўказаньні.
Недастатковае разьмежаваньне паўнамоцтваў у гэтай галіне стварыла няпростую сытуацыю. Як піша Мадайчык,
вышэйшае камандаваньне СС і паліцыі хоць і было прыпісана да штабаў райхскамісараў, аднак удзельнічала ў іх фармальна. Затое спэцыяльныя паўнамоцтвы паліцыі на гэтых тэрыторыях выклікалі ў яе камандзіраў розных рангаў адчуваньне, што менавіта ім павінны падпарадкоўвацца камісары, а не наадварот.
Гэта пачуцьце ўзмацнялася яшчэ і тым, што камандаваньне СС і паліцыі ў асноўных галінах сваёй дзейнасьці было цалкам падпарадкавана Гімлеру, а гэта выключала магчымасьць умяшаньня цывільных уладаў. Такім чынам, паліцыя ўтварала сваю, практычна незалежную ад цывільнай адміністрацыі, сыстэму кіраваньня.
Ня лепш выглядалі магчымасьці цывільнай адміністрацыі на Беларусі і ў іншых важных галінах. Дэкрэт Гітлера ад 17 ліпеня, закранаючы гаспадарчыя пытаньні, пацьвердзіў ранейшыя паўнамоцтвы Герынга — упаўнаважанага за рэалізацыю чатырохгадовага пляну — і пакінуў яго на чале ўсіх інстанцыяў, адказных за эксплуатацыю акупаваных усходніх земляў, у т. л. і тых, што былі перададзеныя цывільным уладам. Падпарадкаваньне гаспадарчых службаў (ландвіртшафтсфюрэраў, зондэрфюрэраў і інш.) зьмянілася толькі фармальна. У часе вайсковай адміністрацыі яны дзейнічалі ў рамках вайсковых камэндатур, а цяпер увайшлі ў склад генэральнага і акруговых камісарыятаў. Аднак заданьні для іх вызначаў Герынг, а Кубэ і падначалены яму апарат павінны былі толькі рэалізоўваць яго ўказаньні.
72
Такое выказваньне адлюстроўвала непрыязныя адносіны паміж Гэбэльсам і Кубэ. Справа ў тым, што Кубэ дазволіў сабе публічна крытыкаваць кнігу Гэбэльса «Vom Kaiserhof zur Reichskanzlei», акрэсьліўшы яе як «Я — аб сaбe».
73
На гэта ўказвае і памылковая вэрсія Райтлінджэра, нібыта прызначэньне Кубэ адбылося па просьбе Лёзэ.