Страница 20 из 63
У гэтых адносінах заслугоўвае ўвагі кампэтэнтнае сьведчаньне генэральнага камісара Беларусі Вільгельма Кубэ. Ён нават летам 1943 г. ня ведаў, які лёс быў прызначаны зямлі, што знаходзілася пад яго кіраўніцтвам. 12 жніўня 1943 г. Кубэ пісаў:
Вырашэньне праблемы, прадстаўленай у дэкрэце пана міністра ўсходніх акупаваных земляў Райху ад 14.11.1942 г. — 11.1e.296, — на маю думку, залежыць ад асноўнай перадумовы, а менавіта — ад палітычнага рашэньня наконт будучыні беларускай тэрыторыі. Трывалае далучэньне беларускіх земляў да нямецкай жыцьцёвай прасторы вымагала б, натуральна, куды больш інтэнсіўнага пашырэньня адміністрацыі, чым у выпадку, калі б гэты абшар, як перадпольле нямецкага Райху, заставаўся зьвязаны зь ім толькі цераз базы з айчыны, або калі б на першы плян ставілася як мага большая яго эксплуатацыя. Адсутнасьць такога палітычнага рашэньня адносна будучыні Беларусі робіцца тормазам у плянаваным праўленьні, дый увогуле ў любым плянаваньні.
Праблемы, пра якія гаварыў Кубэ: далучэньне да Нямеччыны, буфэрная зямля (Vorland), калёнія ці нешта іншае — так і не былі вырашаны фармальна да канца акупацыі. Беларусь увайшла ў склад Остлянду як тэрыторыя зь неакрэсьленым палітычным прызначэньнем.
Нарэшце, трэцім пытаньнем, якое не было вырашана ў пэрыяд арганізацыі цывільнай адміністрацыі, стала вызначэньне будучых межаў Беларусі. Паводле праекту, апрацаванага ў чэрвені 1941 г. ведамствам Розэнбэрга, з даваеннай тэрыторыі БССР павінны былі адысьці часткі Берасьцейскай, Пінскай, Палескай і Гомельскай абласьцей. У часе ваеннага праўленьня яны апынуліся ў тыле групы армій «Поўдзень», а пасьля пераходу на цывільную адміністрацыю павінны былі ўвайсьці ў райхскамісарыят Украіна. Невялікая частка Вялейскай вобласьці адначасова далучалася да Літвы. Заплянаванае пашырэньне межаў Беларусі на ўсходзе не кампэнсавала гэтых стратаў. Улічваючы ўсе зьмены, тэрытарыяльны статус Беларусі ў будучыні павінен быў выглядаць наступным чынам:
Але і гэты праект Розэнбэрга не ажыцьцявіўся. 12 ліпеня Гітлер загадаў вывесьці з складу БССР Беластоцкую акругу і сваім дэкрэтам ад 22 ліпеня перадаў яе обэрпрэзыдэнту ўсходняпрускай правінцыі Эрыху Коху. Гэтае рашэньне павялічыла тэрытарыяльныя страты БССР да 68,0 тыс. кв. км — на 30 % ад даваеннага абшару Беларускай ССР. Шкоду ад гэтых зьменаў міністэрства Розэнбэрга спрабавала прылагодзіць шляхам далучэньня да Беларусі новых земляў на ўсходзе агульнай плошчаю больш за 50 тыс. кв. км. Такім чынам, акрэсьлены гэтым міністэрствам абшар Генэральнай акругі Беларусь займаў плошчу 210,5 тыс. кв. км з насельніцтвам каля 9 млн. чалавек. На гэтых землях плянавалася стварыць 39 акруг (Kreisgebiete), аб’яднаных у галоўныя акругі (Hauptgebiete) — Менскую, Баранавіцкую, Магілёўскую, Смаленскую і Віцебскую.
Гэтыя пастановы Гітлер ухваліў толькі часткова. Ён пагадзіўся менавіта з далучэньнем паўднёвых раёнаў Беларусі да райхскамісарыяту Украіна, але так і ня вызначыў свайго стаўленьня да нарошчваньня яе тэрыторыі на ўсходзе. У выніку, у міністэрстве Розэнбэрга адмовіліся ад плянаў перанясеньня межаў Беларусі на ўсход і з таго часу (сьнежань 1941 г.) лічылі, што даваенная граніца паміж БССР і РСФСР і цяпер павінна аддзяляць беларускі абшар ад расейскага.[70]
Шэфам цывільнай адміністрацыі на Беларусі Гітлер прызначыў 17 ліпеня 1941 г. Вільгельма Кубэ. Перад ім адкрывалася «маляўнічая» пэрспэктыва: працаваць у «самым нязьведаным краі Эўропы» зь неакрэсьленай тэрыторыяй і палітычнай будучыняй, штучна і да пары зьвязаным з Прыбалтыкай. Неўзабаве зьявілася да таго ж і ўсьведамленьне складанай нацыянальнай сытуацыі ў давераным яму рэгіёне.
Нетыповыя абставіны, таксама як і нетыповыя паводзіны самога Кубэ на пасадзе генэральнага камісара, вымушаюць бліжэй прыгледзецца да гэтай галоўнай дзейнай асобы акупацыйнай гісторыі Беларусі.
Вільгельм Кубэ нарадзіўся 13.11.1887 г. у горадзе Глогаў на Одэры ў эвангелісцкай сям’і. Бацька Вільгельма, Рыхард, прафэсійны вайсковец — унтэрафіцэр, неўзабаве перабраўся ў Бэрлін і працаваў там зборшчыкам падаткаў. Тут Вільгельм вучыўся ў пачатковай школе і гуманітарнай гімназіі Zum Grauen Kloster. У 1908–1912 г. ён вывучаў гісторыю і дзяржаўнае права ў Бэрлінскім унівэрсытэце. Кубэ быў адным з стваральнікаў Нямецкага нацыянальнага студэнцкага саюзу, а ў 1911–1914 г. узначальваў яго і рэдагаваў «Deutschvolkische Hochschulblatter».
У 1911 г. Кубэ ўступіў у Нямецкую сацыяльную партыю, а ў наступным годзе стаў рэдактарам «Mecklenburgische Warte» ў Вісмары. Але неўзабаве выйшаў з гэтай партыі і стаў сябрам Нямецкай кансэрватыўнай партыі. Да 1919 г. быў яе акруговым сакратаром у г. Брэслаў, рэдагаваў «Schlesische Morgenzeitung» і супрацоўнічаў з рэдакцыяй «Schlesische Boten». У 1917 г. ён правёў тры тыдні ў казармах у якасьці ляндштурмана, але быў адкліканы адтуль сваёй партыяй.
Пасьля паразы Нямеччыны Кубэ парывае з кансэрватарамі. У 1919 г. ён удзельнічае ў стварэньні Нямецкай нацыянальнай народнай партыі, хутка становіцца генэральным сакратаром яе акруговай арганізацыі ў Сылезіі, а з 1920 г. — у Бэрліне, дзе, апрача таго, у 1922–1923 г. выконвае абавязкі гарадзкога дэпутата. Аднак і гэтая партыя пачынае здавацца Кубэ недастаткова баявой. У 1923 г. ён пакідае яе і супольна зь сябрамі забароненай нацысцкай партыі стварае Нацыянал-сацыялістычную партыю свабоды, а праз год зь яе рук атрымлівае мандат пасла Райхстагу і выступае абаронцам Нацыянал-сацыялістычнай рабочай партыі Нямеччыны (НСРПН) 1.12.1927 г. Кубэ ўступіў у гэтую партыю, якая на той час пасьпела стаць легальнай, і ўжо празь некалькі тыдняў за заслугі перад нацыянал-сацыялістычным рухам Гітлер прызначыў яго гаўляйтэрам усходняй маркі (акругі) — Ostmark. Тут Кубэ разгарнуў актыўную палітычную дзейнасьць, у выніку якой колькасьць сяброў НСРПН у гэтым рэгіёне паднялася з 66 чалавек у 1928 г. да 10 000 у 1931 г., і ў 1933 г. дасягнула 80 000. Адначасова ён становіцца рэдактарам «Der Markische Adler» і робіць яго рупарам сваёй партыі.
У траўні 1928 г. Кубэ абралі дэпутатам прускага Ляндтагу, тут ён з даручэньня Гітлера прыступіў да кіраўніцтва фракцыяй нацыянал-сацыялістаў. Дзейнасьць Кубэ ў Ляндтагу адыграла важную ролю ў перамозе гітлераўскай партыі ў Нямеччыне. Вялікай заслугай Кубэ было скасаваньне 27.9.1928 г. забароны на публічныя выступленьні Гітлера ў межах Прусіі. Асабістыя якасьці Кубэ — яго красамоўнасьць і талент аргумэнтатара — мелі пры гэтым вырашальнае значэньне, бо на той час фракцыю нацыянал-сацыялістаў прадстаўлялі ў Ляндтагу ўсяго шэсьць паслоў. Гітлер ніколі не забываў гэтай паслугі.
Пасьля перамогі НСРПН 25.3.1933 г. Кубэ заняў пасаду обэрпрэзыдэнта Бэрліна і Брандэнбурга, а 1.6.1933 г. стаў гаўляйтэрам акругі Курмарк, утворанай пасьля аб’яднаньня ранейшых партыйных акруг Остмарк і Брандэнбурга. У 1933–1936 г. ён быў дэпутатам Райхстагу, прускім дзяржаўным дарадцам, чальцом Акадэміі нямецкага права, экспэртам у галіне гісторыі раньняга пэрыяду, выконваў іншыя дзяржаўныя абавязкі. І ў дадатак — займаўся літаратурнай творчасьцю і публіцыстыкай.
Хоць Кубэ ўважалі за перакананага антысэміта, у красавіку 1936 г. ён выслаў вярхоўнаму судзьдзі НСРПН райхсканцлеру Вальтэру Буху ананімны ліст, у якім абвінаваціў яго ў перасьледзе габрэяў, адначасова спасылаючыся на сэміцкае паходжаньне яго жонкі. Гэта была ўскосная атака супраць яе зяця, Марціна Бормана. Пасьля таго, як Гестапа ўстанавіла імя аўтара гэтага ананімнага ліста, Кубэ быў вымушаны пакінуць дзяржаўныя і партыйныя пасады. Аднак, паводле распараджэньня Гітлера, ён застаўся сябрам партыі і Райхстагу, захаваўшы сымбалічны тытул гаўляйтара. Па сутнасьці, на няць гадоў ён сышоў з палітычнай сцэны.[71]
Прызначэньне Кубэ на пасаду генэральнага камісара Беларусі ў найвышэйшых колах бэрлінскіх палітыкаў выклікала сапраўдную сэнсацыю. Вільфрэд фон Овэн, блізкі супрацоўнік Гэбэльса, пасьля вайны напісаў, што гэтае прызначэньне
70
У гэты час Смаленшчыну ўжо трактавалі як «заслон супраць беларускага шавінізму».
71
Райтлінджэр піша, што Гітлер загадаў на кароткі час зьмясьціць Кубэ ў канцлягер. І сапраўды, ён быў у канцлягеры Дахаў, але ня вязьнем, а камандзірам вартаўнікоў, і тое — толькі на два месяцы.