Страница 2 из 12
— Ну, што ж, — сказаў ён, — не хочаш, каб былі суседзямі, твая ласка. Толькі хто будзе будаваць. Смешна!
— Тата, пойдзем! — паклікала дзяўчына.
ІІ
Прозвішча іх было Шаршні. Іх усяго было трое — Стафан Шаршэнь, гэты самы чалавек, з рудой барадой і непатрэбнай усмешкай, яго жонка, большая за яго ростам, шырокай касці жанчына, спраўная ў рабоце, як мужык, і такая ж спраўная за чаркай, Альжбета, і дачка іхняя — вастраносая Агата. Жылі яны аж за трыццаць вёрст адсюль, недзе за Гайнай, але надумаліся бліжэй перабрацца да мястэчка. У сельсавеце ім далі дазвол, а старшыня калгаса, Тамаш Гурка, «часовы старшыня», як сам ён сябе называў, флегматычна сказаў, што няхай самі прыгледзяць сабе сядзібу.
Яшчэ раз Стафан спрабаваў быў уламаць Ганну, каб саступілася з пагорка. На гэты раз з ёю гутарку вяла Альжбета, але скончылася яна тым, што Альжбета грамавым голасам зычыла Ганне «зубамі грызці гэтае каменне». Выбралі яны сабе сядзібу каля ракі, там, дзе да немцаў стаяла калгасная лазня. А ўжо цераз дні тры аж чатырма коньмі прывезлі бярвенне, крыло гонтавай страхі. З пагорка Ганна часам глядзела на тое, як ходзіць сярод бярвення Агата, а аднаго разу ўвечары бачыла, як яна стаяла над ракой на кладцы, і старой было прыкра, што яна — адна, што старэйшы сын — забіты, сынавая — таксама, а меншы... няма ведама, дзе меншы сын. І каб не паддавацца скрусе, яна ішла да Тамаша і строгiм, роўным голасам казала яму, што трэба агледзець косы, касілку, бо яны без догляду, што будаўніцтва кароўніка ідзе дужа марудна, мужчыны лянуюцца.
— Дай мне святы спакой, сваццечка! — адмольваўся Тамаш. — Ну, хіба я не раблю? Я сам з сякерай. Казаў, што не трэба мне гэтага старшынства. Пасля немцаў адурэў народ і мне ім не кіраваць. Я табе кажу — часовы я.
А яна на гэта яму казала, што хоць і часовы, але гаспадарыць трэба, — як дзяржава ўправіцца з вайной, тады і калгасамі зоймецца. Папрыходзяць маладыя з фронту, тады яго заменяць. Тамаш адмахваўся, а нарэшце казаў, што яму хату ставіць трэба, у зямлянцы абрыдла. Ганна ішла ад свата, не супакоеная, з такім адчуваннем, як у чалавека, які прагне піць, а вада салёная. Ганна ўсё думала, што калі няма сыноў, няма сям’і, калі вялікае гора, дык усю гэту нястачу можна поўна пакрыць працай. Яна многа рабіла ў гэтую вясну і не адчувала стомы. Нікому яна не скардзілася на сваё адзіноцтва, ніхто не бачыў яе слёз, бо рэдка хто з даўнішніх суседзяў заглядаў да яе ў «палац».
За вайну падраслі дзеўкі і хлопцы, па вечарах яны спявалі ля ракі, і ў гэтым хоры чуўся нізкі, грудны, але надта моцны голас Агаты. Сярод дзевак яна зрабілася верхаводам, а з хлопцаў кпіла — сасункі, хіба гэта хлопцы? Альжбета і Стафан складалі перавезеную хату, а Агата хадзіла рабіць у калгас. Скора да іх, да прыезджых, прызвычаіліся, толькі Ганна не забывалася на тое, што Стафан паквапіўся быў на яе сядзібу.
Аднаго разу ў вёску прыйшоў грузавік. Ён спыніўся каля Ганчынай сядзібы. Трое ваенных сышло з яго, адзін з іх быў той самы, з якім бачылася старая ў ваенкамаце. Ганна рушыла да іх. Зноў падумала, якое падабенства з Тодарам. Светлавалосы моцна паціснуў яе руку, твар быў узрадаваны — гэта ж старыя знаёмыя.
— Мы, матка, да цябе, прымай гасцей.
Яна аж усхвалявалася.
— Куды ж вас, дзеці? Мой палац... — І самой зрабілася прыкра, што сказала Стафанава слова.
— Нічога, мы людзі прызвычаеныя! Лейтэнант! От наша матка. Я схаджу да старшыні, а вы тут упраўляйцеся.
Ля машыны сабраліся дзеці, а неўзабаве падышоў хто і з дарослых. Чарнявы хлапец, якога назваў русавалосы лейтэнантам, глянуў на ўсё пашыранымі вачамі, нібы хацеў ураз усё ўвабраць і ўсё запомніць. І прыціхшы чалавечы груд слухаў тое, што ён казаў:
— Ваенком даручыў нам, матка, пабудаваць вам хату. Вот мы выражам дрэва, прывязём, а старшыня дапаможа з людзьмі. Вы хочаце мець хату, матка?
Тут ужо старая не хавала сваіх слёз. Потым прыйшоў русавалосы з Тамашом. Гутарылі доўга, аб усіх дробязях. Потым госці мыліся ў рацэ, іхнія ўзбуджаныя галасы разносіліся па ўсёй вёсцы. А як наступіў адвячорак, чарнявы лейтэнант, — дзятва ўжо ведала, што завуць яго Юркам, — дастаў з машыны баян і, граючы, ціха заспяваў рускую, вельмі зразумелую ўсім песню:
Ты теперь далеко-далеко,
Между нами снега да снега.
До тебя мне дойти не легко,
А до смерти — четыре шага.
Дзяўчаты ўжо гарачым, трапяткім колам абкружылі ваенных. Гэта кола — як вянок з яркіх палявых красак, а Агата — гарыць ярчэй за ўсіх. Вось яна нахіліла сваю залацістую галоўку, блакітная хусцінка ледзь кратаецца на грудзях ад дыхання, тонкі, трохі вузкаваты твар увесь чыста ружовы, ясныя вочы — з аганьком.
— Танцаваць! — кажа Юрка і пачынае граць «Афіцэрскі вальс». Ажыў забыты Ганчын пагорак. Пары круцяцца ў вальсе, лёгкім віхрам узнімаюцца над натоўпам жарты, смех. Капітан сядзіць з Ганнай, то слухае, што Тодар прыйдзе, то распытвае, як жывецца. Ганна ўсё не можа зрабіць так, каб слёзы не каціліся па шчацэ. Вось, здаецца, няма іх, а як гляне на русавалосага, на пісяг на падбародку, на ўвесь яго харошы твар і сляза сама сабой пакоціцца.
Яна ўжо хоча, каб і ён патанцаваў, але ваенком уздыхае і кажа, што старая рана не загаілася і танцаваць не дае. Нарэшце моладзь сыпанула за гарманістам па сяле. Ён ідзе павольна, па правую руку — адзін з прыезджых, па левую — Агата, і гарманіст усміхаецца ёй. Песня ідзе аберуч з танцам — даўно не было ў Зялёным Лузе такога гуляння. То заціхаюць, то, быццам пук ракет, узнімаюцца ўгору вясёлыя галасы і смех. А вось яны ўжо далёка, з выгана ляцяць вясковыя прыпеўкі:
Кучаравая бяроза,
зялёныя венікі,
Калі я табе не пара —
Выпішы з Амерыкі!..
Ходзяць па сяле вясёлыя пары, а над імі ходзяць цёплыя зоры, і ўсё ахоплена радасцю і вясёласцю, а зрабілася гэта па волі гарманіста —
Кучаравая бяроза, не губляй зялёны ліст,
Не хачу дружка з Амерыкі —
Даспадобы гарманіст!..
— Правільна гуляюць! — сказаў ваенком. — Знудзела моладзь па музыцы, па песнях, а цяпер — смела спявай! — І да Ганны: — Ты, матка, не бядуй. Я прыстроюся ў машыне на начлег, а ў наступны раз калі прыеду, будзем у хаце гуляць наваселле. Толькі глядзі, кіруй, каб рабілі добра. — Ён узняўся і пайшоў да машыны, і толькі тут Ганна заўважыла, што ён цяжка ступае на правую нагу.
ІІІ
Ці не таму любіць чалавек працу, што ў ёй захована чароўная сіла — арганізоўваць людзей? Гарачыя ў Юркі вочы, а яшчэ больш гарачыя — пальцы рук. Гляньце, як спрытна яны перабіраюць па ладах баяна, услухайцеся, якія гукі нараджаюцца пад імі! Здаецца, грае ён звычайную «Мяцеліцу» ці «Зямлянку», або зусім старыя «Златыя горы», але нешта раптам зусім новае, зусім нечаканае загучыць у гэтых знаёмых мелодыях. І тады слухаеш, слухаеш баяніста і баішся толькі аднаго, каб не спынілася гэтая ўрачыстая музыка.
На Ганчыным падворку штодня гучыць музыка. Гукамі сякер і піл пачынаецца яна раніцай, а тады, калі сонца з захаду коса кладзецца на пагорак, тады грае баян. І збіраецца сюды моладзь. Ваенком Харчанка паехаў, загадаўшы чарняваму гарманісту Юрку Чарнушэвічу будаваць старой хату. Некалькі дзён у сяле была і машына, на ёй вазілі лес. Пагаварыўшы з гаспадарамі, «часовы старшыня» Тамаш прыйшоў у дапамогу да трох ваенных і прывёў з сабой яшчэ двух цесляроў. Яны пачалі рубіць хату, а шафёра ад гэтай работы вызвалілі — ён згадзіўся вазіць лес і для іншых пабудоў. Работа закіпела яшчэ больш суладна тады, калі — спачатку жартам, а потым усур’ёз Юрка сказаў дзяўчатам і хлапцам, што граць дарма не будзе. І павялося так, што адвячоркам прыходзіла моладзь, трохі рабілі, — хто бервяно абчэша, хто мох перабярэ, глядзіш — і зроблена работа. «Усенародная будоўля»! — падміргваў Ганне чорным вокам Юрка і гучаў баян яго амаль штовечар. Да сенакосу паставілі хату, накрылі яе пакуль што драніцамі, пачалі складаць хлеў, але тут старая ўсхвалявалася.
— Досыць, Юрачка, досыць! Асака стаіць сцяной, трэба касіць. Досыць мне і гэтай дапамогі. Няхай мужчыны косяць! — казала яна.