Страница 83 из 95
Але пасля Хатыні яна робіцца вастрэйшай, павінна такой рабіцца — чалавечая памяць. Бо тое, што адбылося тут, што рабілася ў беларускіх вёсках, датычыцца ўсіх, і пра гэта павінны ведаць усе. Бо лёс у чалавецтва — адзін. Будучыня ў чалавецтва — адна.
Гэта па-асабліваму адчуваюць тут, у Хатыні, многія.
«Цяжка адчуць поўнасцю глыбіню пакут другога, калі сам не зазнаў бязмежнасць трагедыі, — піша амерыканскі журналіст Майкл Давідаў. — Я прыйшоў да вываду, што дадзеныя аб цяжкіх выпрабаваннях Беларусі выходзяць за межы маёй здольнасці спасцігнуць і ўсвядоміць трагічнае. Чацвёртая частка яе насельніцтва забіта, і восемдзесят працэнтаў яе тэрыторыі ператворана ў попел. Як уявіць такое? Гэта было б падобна да цяжка ўявімай карціны: больш за пяцьдзесят мільёнаў амерыканцаў забіта і ўся наша краіна разбурана, за выключэннем яе ўсходняга ўзбярэжжа».
У нямецкага фашызму былі свае маскі. Часовыя. Адна — для Францыі. Другая — для Нарвегіі, трэцяя — для бельгійцаў. Яшчэ адна — для славакаў ці балгар…
Сапраўдны, без маскі выскал гітлерызму бачылі ў схаваных за калючым дротам Майданаках ды Асвенцімах…
Але чым далей германскі фашызм забіраўся на ўсход, тым менш ён хаваўся за маску «еўрапеізму». Тут ужо ён выйшаў з-за калючых дратоў, выпаўз з гестапаўскіх сутарэнняў, тут ён адкрыта кінуўся на вёскі і гарады — на мільёны людзей, на дзяцей, на жанчын і старых, на беларусаў, украінцаў, рускіх, на ўсіх, хто па іх тайных планах не павінен жыць, «займаць жыццёвую прастору»…
«Наша задача не ў тым, каб германізаваць Усход у старым сэнсе гэтага слова, г. зн. прышчапіць насельніцтву нямецкую мову і нямецкія законы, а дамагчыся таго, каб на Усходзе жылі людзі толькі сапраўды нямецкай, германскай крыві», — ужо адкрыта, у друку, выказваўся Гімлер у жніўні 1942 года.
Але і гэта, як ні шырока, як ні жудасна маштабна такое рабілася — і яно было толькі пачаткам. Калі мець на ўвазе фашысцкія планы «канчатковага ўрэгулявання» ў маштабах цэлых кантынентаў…
Што рыхтаваў свету, чалавецтву фашызм у першай палове XX стагоддзя, аб гэтым сёння людзі ведаюць.
Але жывуць сярод людзей тыя, хто можа расказаць, як гэта рэальна было і як гэта было б, калі б здарылася самае жудаснае і фашызм вырваў з рук чалавецтва будучыню.
Што б мы ні ведалі, ні чыталі пра фашызм, гэтыя людзі фашызм убачылі бліжэй за нас, убачылі зусім ужо зблізку, — выскал «звышзвера» ў той момант, калі ўжо нішто не стаяла паміж фашыстам і яго ахвярай і той адкрываўся ўвесь, з усім, што ў ім было і чаго больш не было…
Хатынь — сімвал забітых фашыстамі беларускіх вёсак. Тут загінула ў агні 149 жыхароў. У другіх Хатынях — больш, у некаторых — менш. Чым вымераць пакуты нават адной сям'і, дзе боль маці, бацькі ў мільён разоў памножаны на боль і жудасць іх дзяцей, якія побач… Спытайцеся ў любой жанчыны: колькі чалавек забілі ў вёсцы? — і заўсёды пачуеце, што «шмат! шмат!». Ці тысячу, ці сто, ці дзесяць забілі, спалілі — гаворыцца з аднолькава вялікім болем, вострым шкадаваннем. Гэта — народнае разуменне, адчуванне, стыхійна гуманістычнае.
А калі не адна, а сотні сямей — 1843 чалавекі! Як у вёсцы Боркі.
Гэта была вялізная вёска на Бабруйшчыне, а дакладней, некалькі вёсак-пасёлкаў, якія аб'ядноўвала жыццё аднаго калгаса.
А ў той ліпеньскі дзень 1942 года іх аб'яднала смерць.
У цяперашніх Борках, пасляваенных, жывуць зусім іншыя людзі. I толькі некалькі чалавек — з ранейшых, забітых. Яны вам і раскажуць, як было ў той дзень.
Некаторыя і сёння задыхаюцца, як ад невыноснага цяжару, калі пачынаюць свой расказ. Ад немаладой ужо, хваравітага выгляду жанчыны Марыі Піліпаўны Закадыніцы мы пачулі ўсяго некалькі фраз: не хапае чалавеку дыхання, каб сказаць яшчэ нешта. Памяць сціскае горла…
«…Я ўжо не магу нават і гаварыць, што не яны дужа і білі, і хлопчыкаў маіх. У мяне трое было… Дык я кажу: Не хадзіце за мной…» Я ўжо гэтых дзяцей кідаю на беразе, а сама ў возера, у ваду, дзеці гэтыя плачуць, а я ў ваду, ну, думаю, утаплюся, і ўсё. Не, потым дзяцей гэтых узяла і ляжу, ляжым, а аднаго ў руках дзяржу, як бачым: ідуць зноў немцы…
Не, не падышлі. I я ляжала, ляжала…
Пытанне: — Аяны хадзілі з хаты ў хату?
— Бяруць і ў хату, калі на дварэ' — і ў хату! I ў кожнай хаце так. I маю сястру, і маці, і ўсіх маіх… А потым хаты спалілі. А потым у лес пайшлі, хто застаўся, і там жылі, дзеці мае траву елі.
Багата людзей пабілі, ой багата! Шчытайце, усю дзярэўню».
У Анастассі Іларыёнаўны Касперавай і здароўя трохі застаяося, і бачыла яна больш. Памятае жанчына надзіва дакладна і многа. Ясныя вочы, светлы адкрыты твар, расказвае яна гучна, нараспеў — і чым далей, тым гучней…
«…Ну, як началося… Мы ляглі спаць. Вутрам мая мама вышла на двор і гавора:
— Знаеш што, дачка, узбудзі хазяіна.
А мой хазяін, калі едуць немцы, — мы жылі на тым пасёлку, — удзірае. Гэта мой хазяін устаў, выйшаў на двор, заходзіць назад у кварціру і гаворыць:
— Ужо нельзя ў лес выйсці. Ужо ацапілі кругом нас.
Ну, мы ўжо і сядзім. Толькі вутра стала — сяйчас матыцыкл ідзе па вуліцы. Проста адзін так. Абыйшоў усе пасёлкі. У нас тут, мусіць, сем было іх, пасёлкаў. Ён вакруг усе і абыйшоў. Я кажу:
— Што-та будзе. Мой хазяін кажа:
— Гатуйце вы снеданне.
Ну, мы ў печы запалілі. У мяне трое дзяцей было, хазяін і мама. Я пайшла па ваду, узяла вядро, а калодзеж во тут у нас. Цягаю ваду — што-та паўз мяне пулі свішчуць: «і-і-і-і», вот проста: «ці-і-ў!» Яны, мусіць, на апушцы лесу былі і мяне ўжо бралі ў бінокль і па мне, мусіць, стралялі. Ну, я набрала вады і прышла.
— Знаеце што, прама на мяне страляюць. Проста пулі паўз мяне ціўкаюць! Ну што ж, — кажу, — у нас ужо так было, што людзей бралі, можа, зноў будуць браць, можа, куды зганяць будуць?..
Саветуемся ў кварціры, не знаем што. I відзім: па той дарозе, з таго Дзяржынскага пасёлка народ ідзець. Паліцэйскія вядуць свае сем'і…
Пытанне: — У вас паліцэйскія былі ў Борках?
— Гарнізона не было, а паліцэйскія былі. Тут яны сабіраліся, свае і адусюль. Тут ужо яны хаваліся, ці не знаю, баяліся партызан. Хаваліся дзе па хатах.
Ну, дык мой хазяін кажа:
— Павялі дзяржынскія паліцэйскія свае сем'і. Патом мы чуем, што палучыўся выстрал у школе.
Каля школы такі выстрал, што проста страшна! Мой хазяін вышаў на вуліцу і другі сусед. Сядзім. I сяйчас ідзе машына. А ў мяне етая, ятроўка, як вам сказаць, гуляе, дык ятроўка кажа:
— Знаеце што, мусіць, і нас паб'юць.
I прышоў яе мальчык. I абутыя ногі яго ў лапцях, у гэтых, у разінавых. У вайну абувалі ў разіну. Дык яна кажа:
— Сынок мой, сынок, што ж ты ў гэтую разіну абуўся. Твае ж дужа будуць ножкі доўга гарэць. Ў разіне.
А я кажу:
— Што ты гаворыш, Вольга, што ты гаворыш! — кажу.
— Чуствуяцца, што будзем гарэць, што нас паб'юць.
А я ёй кажу:
— Не-а!
Вот скажэце: можа, сэрца… Я вот як чуствую, што жыва буду. Я ёй адвячаю:
— Мы, — кажу, — жывы будзем. А яна кажа:
— Я чуствую — паб'юць.
Пытанне: — А колькі таму хлопчыку было?
— А лет так, можа, восем. Тады, бачым, машына прыходзіць. I адразу гэта машына паварачваецца арудзіем, ці як яго. I мы так гэта заплакалі і кажам:
— Ой, будуць біць, біць, мусіць, па дзярэўні. Спугаліся. А мая свякроўка кажа:
— Пайду, мусіць, яны па яечкі прышлі, дык пайду я, — кажа, — хоць яечкі сабяру ды аддам ім.
Ужо адкупліваліся. Душу… Яна пашла, і ета з хлопчыкам — услед. Як яны пашлі, і к нім пашлі тры немцы. I ў іх, у свёкра палучыўся выстрал. Мы во так, як за частаколам, жылі. Як палучыліся выстралы ў іх кварціры, мы плакаць усе сталі.
— Не плачце, — кажа мой хазяін. — Гэта не па вас машына прышла, а па мяне.
Ён думаў, як раней забіралі.ў нас мужчын у лагер, так і цяпер. А я яму адказваю:
— Па каго яна ні прышла, а нам усё адно плакаць. Тады ён гавора:
— Ну, пільнуйма, можа, гэта яны курэй б'юць. Можа, у хляве кабана, вышлі, б'юць.