Страница 33 из 95
Гэта дзед мне ўжо расказваў, калі мы з ім сышліся.
Дык яны пагналі ў Кіраўск.
А яны ўжо іх — немцы людзей тых, што засталіся, — паставілі ў шарэнак, на сабранне. Два пасёлкі было. Кіламетра не было — гэты пасёлак і гэты пасёлак. Дык яны адтуль і адтуль, а пасярод картошка. Выкапалі яму, загатавалі. I паставілі іх у шар, і пілямёты пастаўлялі. I тады: «Столькі і столькі!» I бягом у яму. Гэта расказвалі падводчыкі.
Дык не выдзержаў чалавек адзін з Гарадца, які падводчыкам прыязджаў, — не выдзержаў, памёр.
Людзей у яму, у яму, а тады ён пілямётам пастрочыць, пастрочыць. А бабы возьмуць… як толькі ўжо галосіць, дык так во завязваецца, ды тады ўжо ў яму. Кідаецца. Завязаўшы твар хусткай. А тады ўжо, кажа, другія ўсе…
Адкопвалі потым. Мусіць, сто пяцьдзесят гэтых… чарапоў…
А як закопвалі іх у той яме, дык зямля, казалі, гэтак во дыша, дыша, дыша!.. Гэта подводчыкі расказвалі. Якраз Хвядотавых сваяк быў. Дык ён казаў: «Так усё на мне млела». Памёр той чалавек, ад гэтага і памёр, не выдзержаў.
Калі мы ўжо сышліся са сваім дзедам, дык пашукалі, пашукалі яго сямейных з тыдзень. Чуем — нейкі рой гудзе… А гэта ўжо не рой, ды ўжо мухі, авадні ўсё… А яны закапалі во так — тут дарога, а яны каля дарогі, блізкаў гэтым… Ну, бульбешнік бальшы. Гэты мой дзед і яшчэ чалавекі тры-чатыры: «Давай пойдзем адкопваць. Пахаваем іх аддзельна». Адкапалі. Як за руку возьмецца ўжо, дык і лезе кожа гэтая ўся. Сапрэлі. Ну, дык некаторыя казалі, каб выцягваць, але мой дзед кажа:
— Не буду я кратаць іх — няхай дзе пакладзены, там і ляжаць.
Так мы іх і прыкапалі, і абгародку паставілі…
После таго ўжо галоўка яго забалела, у дзеда майго. Вот нічога ён так і не ведае… Хлопчыкі мае, як гэта дажыць? I купіць усё трэба, і яго даглядаць, як малое дзіця…»
Вось і казка — не казка пра дзеда і бабу.
Свеціць сонца, дзеці і птушкі шчабечуць, увесь наш свет жыве па-летняму, бабка — вясёлая, шустрая, добрая — плача, а ціхенькі, сівы, маленькі дзядок глядзіць…
Толькі глядзіць і нічога як быццам не бачыць.
Калі і сапраўды нічога, дык добра хоць, што ён не бачыць таксама і рою лясной заедзі, і раскапанай магілы з усім сваім родам, з усёю вёскай — таго, ад чаго «забалела яго галава».
Назаўсёды.
Княжаводцы
2З ліпеня — гадавіна трагедыі вёскі Княжаводцы, у Мастоўскім раёне. I выпадковасць прывяла нас туды іменна ў гэты дзень.
Дзень быў, магчыма, такі самы, як і дваццаць восем гадоў таму назад, — спякотны, мляўкі. Паветра трымціць пад гарачымі промнямі. Каласы апускаюць галовы. Дрэмлюць у нёманскіх поймах старыя дубы. Так і цягне ў густую засень, пад іх бухматыя кроны.
На котлішчах вялікай калісьці вёскі — пагарэлыя грушы выгналі пасынкі з-пад кораня, і тыя парасткі сталі ўжо дрэвамі. Млеюць на сонцы адроджаныя дзічкі, нудзяцца на бязлюддзі. Ім не хапае хат, свірнаў, адрынаў, гумнаў, каля якіх было так утульна расці. Ім не хапае вераб'ёў, што шалпаталіся б у лістоце, чубіліся б на пацеху паважным курам-сакатухам, кралі б у іх крупы, спакушаючы сваёй дзёрзкасцю катоў-паляўнічых.
Адна толькі сяліба ўстала з попелу на месцы вялікай вёскі. Адна — з двухсот. Простая драўляная хата. Неяк пачарнела яна… Можа, ад напамінаў пра тое чорнае гора, на якім стаіць? Прыткнулася хата да белай высокай бярозы. Цягнецца бяроза вяршалінай у неба, хоча адарвацца ад зямлі. У хаце часта гавораць пра той колішні вогненны жах, і не сціхае спалох у бярозы…
Хлопчык, які ўлетку прыязджае сюды з Гродна і выгульваецца над Нёманам, не вядзе пад дзічку сябрукоў, бо іх тут няма. Няма яму з кім сябраваць. Чорны Барс — адзіны хлопчыкаў сябар. Вярнуўшыся з ранішняй рыбалкі, хлопчык займаецца ў хаце нейкаю сваёй справай, з Барсам гуляе рэдка.
На парозе хаты стаіць гаспадыня, цётка Ганна Барадаўка, пажылая кабеціна ў чорным капоце і белай хусцінцы, завязанай пад бараду. Яна падобная на манашку. Маршчыністы твар, сухія, засмяглыя вусны, трывожныя вочы, якія бачылі так блізка смерць.
Смерць стаяла над двума прытоенымі ў крапіве людзьмі — жанчынай і яе мужам. Смерць была ў мышастым шынялі, у тыгравай накідцы і зялёнай касцы.
Такою бачыла яе жанчына, і, мабыць, ад бабкі ўнук навучыўся ўяўляць смерць іменна так. Ён лепіць мноства фігурак з бура-зялёнага пластыліну. Фігуркі фашыстаў выцягвае, як быццам свядома, на манер старых гатыцкіх майстроў, і постаці іх выходзяць з-пад яго пальцаў доўгія, як нейкія чалавекападобныя чарвякі…
Гэта — ужо ў хаце, куды мы запрошаны, дзе гаспадыня расказвае.
«…Гаварылі ўвесь час, што будуць біць княжаводцаў, але мы ўсё не верылі. I вось раз мая свякроўка ўстала і гаворыць:
— Уставайце, ужо Княжаводцы ачапілі.
Мы ўсталі, глянулі цераз акно — немцы стаяць адзін ад аднаго, як ад сценкі да сценкі. Мой муж гаворыць:
— Пайду я Дзе-небудзь схаваюся, пайду, нібы па сечку каню…
А я яго і не спыталася, дзе ж мне дзявацца, што мне рабіць.
Потым я выйшла, пачала яго шукаць і нідзе не знайшла. Іду і клічу яго ціхенька. А ён кажа:
— Ідзі, ідзі, не спыняйса. Я ў крапіве тут ляжу. Ідзі, кажа, пад хату, ляж у разору і паўзі сюды да мяне.
I я так падпаўзла да яго. Леглі мы адно да аднаго і ляжым…
I чула я, лежачы ў разоры, як ішлі людзі. Адна суседка заплакала, але яны не крычалі на яе, а нешта ёй усё ціхенька гаварылі. А пасля яны зайшлі да мае свякроўкі, я чула, як яны бралі яе, свякроўку маю. Потым яшчэ адзін немец, як забраў свякроўку маю, загаварыў па-нямецку:
— Пайду фарзухан[13].
Зайшоў у хату, паглядзеў і пайшоў.
Тады прыгналі людзей з суседніх вёсак — браць наша дабро, якое засталоса. Выгналі каровы.
Падышла наша карова, стала над намі і чмыша. А мы баімоса, каб хто не заўважыў, чаго яна тут спыніласа. Потым тыя людзі, што былі з лапатамі, прышлі адагналі карову, а нас — не заўважылі.
Антон мой кажа:
— Людзей закопваць пайшлі.
I яшчэ нам усё не верыцца. Чуем мы, як з нашай хаты ўсё бяруць, як сячкарню ўзялі на дварэ, плуг. Барану шукалі. Пасля паехалі, сціхла ўсё зноў, і мы думалі, што ўсё ўжо супакоіласа. А пасля ўжо — стральба, стральба, стральба!.. I з кулямёта стралялі, і так па адным, і з аўтаматаў. Мы ляжым, а потым бачым — усё гарыць! Ужо наш дом гарыць і суседні за намі гарыць…
Адзін наш сусед, Коўш Мікалай, неяк увечары зайшоў да нас і гаворыць:
— Як будуць нас калі-небудзь запальваць, дык я залезу пад печ. Запаляць хату, разгарыцца добра, дык тады ў дыме я выскачу і пабягу, і ўсё будзе ў парадку.
Ён так потым і зрабіў. Калі запалілі ўсе хаты, каля таго дома, дзе ён пад печ схаваўся, сталі немцы нешта гаварыць. Бо яны так рабілі: дом запаляць і стаяць кругом, чакаюць. Коўш залез гіад печ, а немцы запалілі яго хату і стаяць. Тады ён выбег з агню, і яго злавілі. Гэта людзі расказвалі з другіх вёсак, каторыя падводчыкі. На ім былі гумовыя боты, немцы загадалі зняць іх. Сцягнуў ён адзін, сцягнуў другі, і тады яму ззаду ў голаву стрэлілі. Казалі людзі, што закапалі яго ў той вялікай яме, разам з усімі, але збоку.
Стаялі яны каля хат, пакуль усё дазвання не згарыць. Як жа там уседзіш, пад тым прыпечкам!..
Усе яны былі ў нямецкай форме, у плашчах, у такіх пярэстых, і ў касках усе.
Было гэта дваццаць трэцяга ліпеня — якраз сённяшнім днём. Нават і пятніца была таксама. У сорак трэцім…»
Хлопчык слухае апавяданне старое, слухае быль, страшнейшую, чым казка, а спрытныя пальцы яго машынальна лепяць даўгавязых бура-зялёных фашысцкіх салдацікаў. Яны пры кулямётах, у аўтамашынах, на самаходках. Ім цесна. У нейкай апантанасці саранчы яны ліпнуць адзін да аднаго, счэпліваюцца, звіваюцца, грувасцяцца, як змяіны жмут ля карча, у ведзьмаковым воступе.
— Гэта ваш унук? — пацікаваліся мы ў цёткі Ганны.
— Не, Сярожа — мой пляменнік з Гродна, прыехаў на лета.
— А ты, Сярожа, умееш ляпіць птушак або жывёл ці так, звычайных людзей?