Страница 56 из 64
Гэтая музыка маладосці спалучана ў памяці з вобразамі людзей, сярод якіх было добра.
*
Мора сёння ў 7.30 раніцы прысцёбвала лёгкай хваляй неяк нібы абыякава, з няроўнымі паўзамі, толькі для ліку, што яно не спіць. Падумалася ў паўзмроку, што гэта пены намыла на стыку хвалі з берагам, а праверыў — белая, крышталічная намаразь.
Над соснамі на абрывістай градзе — яшчэ далекаваты сонечны ўсход, зара. А высока на паўднёвым захадзе, у лёгкай марознай замурзанасці неба — асколак нядаўняй поўні.
Мама сказала б: «Схода месяца».
*
Шагінян пра Шаўчэнку. Грунтоўна аўтарытэтнае сцверджанне велічы Кабзара.
Прыемна прачытаць такое:
«Он никогда не выдумывал материала своей прозы. Фабулу он, конечно, сочинял, очень нехитрую и несложную, но его описания достоверны, как документ; в них нет и тени вымысла (кроме разве переноса положений)».
...«Брюллов приучил Шевченко к одному из прекраснейших занятий и лучшему способу выработки личной и бытовой культуры — к чтению вслух».
Гэтым і я займаўся нямала.
І свае новыя рэчы блізкім чытаў. Яшчэ і ў шэсцьдзесят шостым годзе, прыехаўшы з Каралішчавіч, чытаў Ніне, Калесніку і Янкоўскаму свежанькія «Апоўначы» і «Глядзіце на траву». Сам хваляваўся і рад быў бачыць крадком хваляванне слухачоў.
Чаму цяпер не чытаю сябрам свежанапісанае, што адбіла ад гэтага?
...Дома трэба будзе, нарэшце, прачытаць усю прозу Шаўчэнкі. Толькі дзённік яго чытаў і перачытваў (пасля падарожжа па Волзе), а іншае і мне здавалася не на ўсю сілу ягоным.
Апошнім часам часта думаю (па-руску сказаў бы: с нежностью думаю) пра Якубаву кнігу. Як помнік яму, у нейкай меры ўзняты і ўгрунтаваны і маімі рукамі. Чакаю, узвальваю на далоні, гартаю — пакуль што ў думках... [45]
*
Бессістэмнае чытанне? Што ж, і жыццё наша ў пераважнай большасці «бессістэмнае»,— штосьці прыходзіць, з нечым незапланаваным мы сустракаемся штодня, штогадзіны, і строга планаваць сваё і жыццё, і чытанне проста немагчыма.
*
Сустрэў у часопісе прозвішча Рахманінава і ўспомнілася, як у пачатку пяцідзесятых выпадкова купіў пласцінку з яго песняй на словы Пушкіна — «Не пой, красавица, при мне...». Ноччу ўставаў да праігрывальніка, каб ціхенька паслухаць яшчэ раз.
*
Васьмідзесяцігадовая сястра Цвятаевай — перад абліччам вечнасці — піша пра Марыну Іванаўну, што «основной тон ее жизии была — тоска».
Ведаю гэта і я — прыступы жудасна-горкай тугі... Даўнавата яе не было, ды вось зноў прыйшла. Прачнуўся ў тры гадзіны, каля гадзіны ляжаў без агню...
Успомніўся Якуб,— як ён (Таня казала) паміраў у страшэнных пакутах, клічучы маці. Мужны, стрыманы, з маўклівым сэрцам усё сваё нялёгкае жыццё.
Успомніўся запіс Льва Мікалаевіча,— старэнькага, стомленага і замучанага, адным любімага, другім ненавіснага, праслаўленага на ўвесь свет тытана думкі, тытана душы,— як ён па-дзіцячы маліўся сваёй «маменьке», якое ніколі не бачыў...
«Не тое, не тое, не тое»,— як часта, як балюча я адчуваў гэта ў сваім юнацтве і пазней як адчуваю цяпер, калі ўспаміны і сапраўды самі развіваюць перад табой «свой свиток»...
Як светлае, як паратунак нейкі, успомніў перадсмяротнае пісьмо Жалезняковіча [46], якое ўжо ён сам не мог мне напісаць, а дыктаваў прыяцельцы іхняй сям'і, пажылой супрацоўніцы райкома, якая прыслала мне тое пісьмо, калі Паўла Арсеньевіча ўжо не было.
Ведаю, ведаю я, што трымацца можна толькі за адно — за жаданне быць лепшым, за жаданне ісці наперад.
«Благочестивого старца» з мяне не атрымаецца. У якіх пакутах я буду адыходзіць — не вядома. І не запішаш іх, не будзеш, як акадэмік Паўлаў, працаваць да самага канца. І прыкладу камусьці іншаму не дасі, бо так жа многа ў кожнага ў нас толькі свайго — і гадкага, і светлага.
«І не запішаш...» Вось толькі ўключыў святло і стаў пісаць,— і многае, што адчувалася на ўсю жудасную глыбіню, да поўнай балючай аголенасці, цяпер, нібы нават адразу, адышло, а ты — як выплыў, вынырнуў адтуль. Ужо з палёгкай, ужо як быццам з веданнем, што табе рабіць, ужо і з пэўным самалюбаваннем...
Выдаўшы пяты том, так выйшаўшы з самім сабой на людзі, мне цяжка далей быць «актыўным, пладавітым», мне трэба знайсці ў сабе штосьці новае, і гэта так нялёгка. І наогул, і ў нашай складанасці, якая, здаецца, яшчэ больш ускладніцца...
Былі дзеці малыя, цяпер прыйшлі ўнукі, адны ва ўсёй несмяротнай красе дзяцінства, другія — ва ўсёй складанасці сталага воку. А мы ўжо ў старасці, як ты там не брыкайся.
Аднак не хочацца дажываць, хочацца жыць. І жывецца пакуль што...
Простая мудрасць: «трэба жыць, як набяжыць» — таксама не гульня словамі, а мудрасць, народжаная ў пакутах.
*
«Если бы я не уважал вас за талант, то вы бы давно полетели у меня в окошке» [47]
У тым, што талент як быццам аддзяляюць ад цябе, паважаюць за яго, а не за ўсё ў табе — сяды-тады мяне раздражняла, крыўдзіла.
*
Пра аднаго з праслаўленых і вельмі заклапочаных сваёй славай іхні крытык сказаў мне — для большай аб'ектыўнасці, што «шапку Манамаха ён насіць умее».
Можа, і так, але ж пісаць, не здымаючы гэтай шапкі,— не варта. А праз яго радкі яна даволі часта бачыцца.
*
Маё любімае ў Коласа — «Маці» («Непрыветна цераз вокны ночка пазірае»), аказваецца,— як быццам я ніколі не ведаў гэтага,— напісана ў турме, што прыдае і так цудоўнаму вершу яшчэ большую абаяльнасць і сілу.
У тым жа, турэмным раздзеле «Песняў жальбы» — верш «С турмы» (таку кнізе), тое «Пісьмо з астрога» («Напішы мне, калі ласка, пісямко дахаты»), што так жыва і так змястоўна нагадала мне школьнае маленства. Сябрукі, сяброўкі бачацца праз паўвека, як жывыя, да іх прымяркоўваюцца радкі, а ў вымаўленні кожнага ці кожнай, за радкамі ажываюць вобразы,— не ведаю, ці тады, ці сёння больш блізкія мне.
Л слова працаўнік, не вельмі каб прыемнае, і Колас ужываў: «вясковым працоўніцам». Знойдзена яно ці «прыдумана», ці проста перакладзена з рускага труженик? А колькі «прыдуманых» слоў у іншых, сталейшых літаратурах?
...У польскім выданні Коласа спыніўся па сама калыханцы, знайшоў яе ў арыгінале («Песня на сон у бяссонне») і прачытаў па-новаму, як штосьці больш значнае паэтычна, чым думалася, успрымалася раней.
Па-над рэчкай дрэмле дуб,
Задрамі і ты, Якуб!
Вобраз! І коласаўскі вельмі. А ў перакладзе ён, дарэчы, размыты;
Już dębinę sen omroczył, Zmruż i ty, Jakubie, oczy.
Дуб, што дрэмле пад рэчкай,— тут і краса, і сіла, якую не вельмі «omroczysz» [48]
У ціхім, любым коласаўскім настроі ўзяў з паліцы на стол увесь чатырнаццацітомнік, пераглядзеў фотаздымкі, трохі дзённік, што ў ім калісьці адзначаў на палях, сёе-тое з апошніх вершаў.
Коласаўскі пастрой пачаўся не ўчора. Пераглядаючы прэсу, што сабралася за месяц [49], прыемна спыніўся на артыкуле Генадзя Каханоўскага ў «Голасе Радзімы».
Сябар Коласа па турме, асілак ды весялун Мацей Цярэшка з-пад Маладзечна, які «мог на плячах утрымаць васемнаццаць пудоў», а цару жадаў «добрай асіны і пятлі», выйшаў на волю раней за крамольнага настаўніка, а потым ужо настаўнік наведаў яго ў вёсцы якраз на «дзяды».
Гэта здалося мне тэмай апавядання. Ажно Караткевічу пазваніў.
*
Хто мог падумаць,— ці сам ён, ці яго блізкія,— што гэта звычайнае ў іхнім пасёлку прозвішча — Багрым — так падхопіць ветрам нашага адраджэння, так панясе гісторыя народа, што стварыў сваю літаратуру?