Сёння і памяць

Другі дзед, у кампаніі з маладым мужчынам, ці не падвыпіўшы трохі, павярнуўся з пярэдняга сядзення, пагаварыў з дзяўчынкай, што сядзела на каленях у чужой бабулі, бо маці малое стаяла на цесным праходзе, а тады даў ёй карамельку ў стракатай паперцы. І дзяўчынка, нібы на радасць усім нам, хто быў бліжэй да яе, засмяялася, вылузала цукерку і пачала яе весела адкусваць і жаваць. Другую дзяўчынку, трохі большую і з авоськай купленага ў райцэнтры, запрасіла прысесці трэцяй на двухмесным сядзенні інтэлігентнага выгляду маладзіца. Малая хутка заснула, прытуліўшыся да чужое цёці.

А над імі, узяўшыся за папярэчыну сядзення, стаяў бацька дзяўчынкі, чыста апрануты, але з плюгавым выглядам, з нейкімі рэшткамі закусі на падбародку. Трохі кашляў, больш лаяўся, як быццам ціха. Потым, калі на чарговым прыпынку з канца аўтобуса сюды наблізілася маці малое, яго жонка, ён пачаў яе лаяць ледзь не зусім уголас.

П'яны — пасярод яснага дня. Якой «вучонасцю» апраўдаеш такую, трэба сказаць, вельмі нярэдкую з'яву?

І трэба жыць з такім, у такой — таксама вучонасць — эмансіпацыі, пры бацьку такім гадавацца!

*

Спёка. А большасць былых партызан — на мітынгу каля помніка ў пасялковым скверы — стаіць не ў цяньку. Усе, вядома, без шапак.

У аднаго з іх, незнаёмага мне, з суседняй брыгады, на вялікай бліскучай лысіне, як нейкі несамавіты ордэн, знак вайны — сцішнаватая ямка ў чэрапе.

Успомнілася з юнацтва:

Таксама незнаёмы чалавек, дзядзька з далейшай вёскі, з якім я ехаў з лесу, расказваў пра вайну японскую. Ён сядзеў на дровах, я ішоў побач з яго саньмі. А потым ён, зняўшы зімовую шапку, прыгнуўшыся, паказаў мне над лобам ямку — ад штыха, зацягнутую скуркай, падобную на конскую над вокам.

Тая ямка была пад шапкай, у валасах — яна не крычала, як гэтая.

*

Спяваць яшчэ можна было пад ракітаю зялёнай, а пад ракетаю не заспяваеш...

*

Сціплы насценны гадзіннік у маім рабочым пакоі.

Маладзейшы сябар, крыху залішне экзальтаваны мастак, аднойчы не вытрываў:

— Здымі ты гэтую дрэнь! Дырэктар арцелі, а не пісьменнік!..

Два іншыя сябры, старэйшыя за мяне, былы франтавік і былы партызан, якія падарылі мне гэты гадзіннік да круглага дня нараджэння, зноў вось зайшлі. Рэдкія госці, жаданыя. Сядзім, гаворым, а ён над намі, нібы нечакана, азваўся, забомкаў.

— Во, во! — смяюцца хлопцы.— Звані, брат, звані! Няхай памятае, што мы ў яго ёсць!

Аднаго ўжо тым часам няма, а другі штосьці вельмі здае...

Гадзіннік не звоніць: я сам так зрабіў, каб ён не трывожыў, калі працуеш. Я толькі часам цікаў на яго. І так ці інакш, аднаго ці другога, а часцей і абодвух разам — цёпла і сумна — успамінаю.

*

Як страшна расшыфроўваецца хроніка дарожных выпадкаў. Вось адзін — зусім побач, на тым павароце лясной, дагледжанай дарогі, якія часта мінаю, нават часамі з прыемнасцю, бо прыгожа. Учора, пад самую раніцу, калі ўжо руплівы трактарыст выехаў на працу, насустрач яму з гэтага паварота выскачыў перапоўнены, п'яны «казёл» вясельнікаў. Шарахнуў у трактар. Маладая сядзела на каленях у маладога, яе — на смерць, ён — звар'яцеў. Дасталося і іншым.

А дарога — зноў гладкая, шырокая. Як быццам нават просіць павярнуць на яе, у тую знаёмую вёску...

*

Некалькі разоў, едучы ў Мір ці вяртаючыся з яго ў Крынічнае, сустракаў ці даганяў старога, або толькі з сякерай за поясам, або ўжо з паленам ці з двума-трыма танчэйшымі на плячы. Пасля пачуў легенду пра яго:

Брат яго быў чыгуначнікам, заўсёды ў дарозе, а гэты пачаў падбівацца да красуні-братавай. У лесе. Яна не толькі не паддалася, але і мужу пасля расказала. І той пракляў свайго малодшага: «Каб ты да самай смерці ў лес на дровы хадзіў!..» Вось ён і ходзіць. Адзін жыве, не ажаніўшыся. Ужо і ад мужчыны нічога не засталося, брудны, аброслы, абшарпаны, а ў лес усё «трэба ды трэба». Пляцецца не па зялёнай абочыне, а па гарачым жвіры гасцінца, і машыны пыляць на самотную, горкую старасць.

*

Пад канец доўгай вуліцы гарадскога пасёлка стаіць аблезла-запушчаны глінабітны дом. Праязджаючы міма, вельмі ўжо рэдка хто падумае, што ў гаспадара яго было... казалі: дзевяцьсот, а можа, трохі менш, а ўсё ж вельмі многа рамачных вулляў пчол. Менш на сядзібе, больш на пасеках, як быццам у арэндзе. Напрадвесні і мы з братам ездзілі да гэтага дзядзькі чысціць на трыеры насенне, чакалі там, па прыгуменні, сваёй чаргі, часамі і даўгавата. У садзе пчолы гулі над ночвамі аржаное мукі, парабак заязджаў у двор на пары дагледжаных коней. А тоўстая, непаваротлівая гаспадыня, прадаючы беднаму чалавеку леташнюю салому,— брат мой заўважыў,— «хітра» абважвала яго. А ўсяго ж і сям'і было ў багацея, што сам, тая жонка і калека-пляменніца.

І пісаць пра такое шырэй не хочацца.

*

Магутную красуню і выдатную спявачку дагэтуль заўсёды бачыў па тэлевізары з усмешкай на шырокім і прыгожа, молада зубатым роце. А вось у часопісе яе здымак — упершыню з закрытым ротам. Упершыню вусны складзены сціпла і міла, як для сястрынскага пацалунка.

*

У гасцях у шчаслівай рабочай сям'і.

Гаспадынька, маці дваіх дзяцей, расказвае:

— Мяне Маняй, Марусяй меліся назваць. Так хацеў тата, ідучы на фронт. Тады ўжо мама мною хадзіла. Напісалі яму, што Галя, а не Маруся, дык ён і піша: «Галя — імя таксама вясёлае. Але мне ўжо дачку не гадаваць...» І не вярнуўся.

*

Здаравенны, цягавіты і дабрадушны шафёр калгаснага самазвала. Суседка, настаўніца па пенсіі, расказвае пра яго:

— Коцік быў у мяне. Трохі шкодлівы. А потым узяў ды прапаў. А тады нешта Шура прыходзіць ды кажа: «Сцяпанаўна, вінават. Думаў, што іменна ён паеў нашы кураняты, а гэта, аказваецца, тхор. Забіў я вашага ката пад гарачую руку. Выбачайце, і, калі што трэба, я памагу». І памог пасля: сена прывёз. Такі харошы хлапчына. Потым, калі торфу прывезці трэба было, зайшла я да іх і смяюся: «Шурка, забі зноў ката, але памажы». А ён смяецца: «Сцяпанаўна, што вы!..» І зноў дапамог.

*

Тое, што нам знаёма: «я больш не буду», тое, што найбольш у нашай уладзе, што сілай сваёй не старэе. Я так не буду больш рабіць,— так неразумна, так нізка, смешна, балюча. Палёгка ў тузе ці ў адчаі, радасць няспынна жывучага абнаўлення.

Чытаючы ці ўспамінаючы, калі хто памёр, колькі пражыў, думаецца, што прайшлі ўжо ўсе тэрміны, за якія можна было зрабіць штосьці вялікае, значнае.

Думаю нават і так... лепш сказаць — адчуваю часамі, што я ўжо ўсё сваё зрабіў і цяпер толькі паўтараюся. А ці варта? А ці не лішне страшна гэта — перажыць самога сябе?

*

Бяссонніца дапамагае распухаць старэчаму самалюбству. Начамі яно больш чэшацца, як і кароста. Тым больш у цяпле дабрабыту.

*

На аўтобусным прыпынку. Старэйшая з выгляду жанчына да крыху маладзейшага мужчыны:

— Здароў, Мікола! Ну, ты яшчэ бабы сабе не знайшоў?

— Ат, дзе ты бачыла...— Нават рукой махнуў. Непаголены, нейкі апушчаны, нібы яшчэ ўсё ў жалобе.

— Што «ат»? Ужо ж год па Адары, чаго ты? Адара сабе ўжо знайшла б.

Рашэнні — з жыццёвай неабходнасці.

*

Двойчы аднекаваўся, не зайшоў на яе хутарок, а цяпер вось, нарэшце, частуюся суседчынымі яблыкамі, а яна, мая вясёлая равесніца, кажа: