Страница 58 из 66
Асцярожнасць? Так, асцярожнасць. Боязь i за другіх, i за самога сябе.
Я яе нават i ў запіее быў праявіў. Толькі намёкам, нікога, нічога выразней не называючы, для самога сябе, нібы абстрактна пра тое «...по деткам стрелять»...
1989
КАБ ВЕСЯЛЕЙ, СВЯТЛЕЙ
На апусцелай пад вечар вуліцы абмінуў чалавека. От сабе непрыкметны дзядок, i апрануты бедна, i накульгвае.
I раптам ён — ззаду за мной — ірвануў:
I на тым рушничкові
оживе все знайоме до болю!..
На тым і спыніўея. Накульгвае далей.
Няхай сабе i выпіў трохі чалавек. Вось жа i мне зрабілася весялей. Бо гэтую песню люблю i я. Бо мне адразу жыва згадалася, як пачуў яе ў Кіеве першы раз, як хваляваўся тады — i ад паэзіі, i ад скрыпак суправаджэння, — як прыемна было, што ў песні словы Андрыя Малышкі, з якім мы ахвотна сустракаліся, як спадабаўся мне выканаўца, малады натхнёны Дмытро Гнацюк, назнаёміцца з якім давялося значна пазней i высока ў небе, калі я ляцеў у Іспанію, а ён у Канаду, а з Масквы да Парыжа разам.
Столькі згадалася ды адчулася — удзячна.
* * *
У Гаграх, калі ў мяне нечакана разбалелася нага i цяжка стала хадзіць, сусед Валодзя Караткевіч, надоўга пайшоўшы кудысьці, прынёс мне самшытавы кій. Старанна акораны i цяжэнны — як панесці. З такім хоць пад Грунвальд, у конным ці ў пешым страі. А ён, чалавечына любы, яшчэ i расказвае, як выразаў яго:
— Ты ведаеш, стары, — над безданню! На адной руце вісеў, другою рэзаў!..
* * *
Генадзь Цітовіч i на помніку сваім падобна ўсмешлівы. Ажно мне ўспомніўся адзін з яго расказаў.
У вагоне, з выпадковым суседам, палякам.
— Гдзе пан мешка? — спытаўся той, як пачалі знаёміцца.
— У Баранавічах.
Тады, адразу пасля вайны, наш выдатны работнік роднай культуры i нястомны весялун жыў там.
— О, — сказаў пан сусед, — то было польске място!
— А пан гдзе мешка? — пытанне ў сваю чаргу.
— Я, проша пана, мешкам у Варшаве.
— О-о, то было росыйске място!!
Логіка — адна.
* * *
Добрыя людзі, ад якіх зараджаешся весялосцю.
З Янам Скрыганом мы чакалі сваю электрычку. Лета, поўдзень, на даўжэзным пероне пуста. Толькі пошта чакае патрэбнага цягніка — горбаю мноства пасылачных скрынак. I побач кураць два старыя вартаўнікі.
— А што, каб нам, пане браце, схапіць па скрынцы ды наўцёкі? У розныя бакі! Ды пад вагонамі!..
Уявілася гэта, i мы — хто пад шэсцьдзесят, а хто i на восьмым дзесятку — смяёмся, як блазнюкі.
* * *
Танкіст-акружэнец Miшa Іпатаў, напалавіну рускі, на другую кіргіз, бацька нашай пісьменніцы Вольгі, якая па маці i па душы беларуска, мне ўспамінаецца i так яшчэ.
Вясной сорак другога года, увечары, кампанія дзецюкоў, мы спявалі на вёсцы. I савецкія песні, што так нядаўна прыйшлі ў наша галасістае Загора, a ўжо i сталі сурова забароненымі — яшчэ раз новай уладай. Прыемна было ix спяваць, i задор адчуваўся, i нейкі пратэст. Так захапіліся песняй, што не пачулі, як па вуліцы, з-за. ўзгорка, збоку мястэчка-гарнізона грукочуць конныя паліцаі. Нават i лаянка ўжо чуваць...
Мы шыбанулі цераз двор на загуменне, у поле.
Вясёлы Міша i ў той вечар быў з гітарай. Сорак пяць гадоў прайшло, а так выразна помніцца, як на бягу звінелі яго струны, б'ючыся аб маладыя каласы, як мы побач удвух смяяліся — ад таго, што ўцяклі, што струны звіняць, а сёння кажучы, — што маладосць!..
* * *
У Альбуці на мосціку стаіць рэснубліканская дамачка, вельмі адказная за росквіт нацыянальнай культуры. Грацыёзна абапершыся на жэрдачку-парэнчу, у паэтычным настроі гаворыць:
— Тут жа калісьці была крынічка. I Колас пісаў. Памятаеце: «Цякла тут з лесу невялічка, травой зарослая крынічка?» Дзе яна, таварышы?
Музейны работнік, вясёлы філолаг, таксама цытуе:
— «Але ступіў тут бальшавік — ён зменіць гэты край!..»
Неўдаменне, амаль абурэнне:
— Вы што?!
— A нічога. Купала, «Над ракою Арэсай».
У падтэксце, вядома, асушка.
* * *
Нешта хутка пасля вайны, у гуртку па вывучэнні гісторыі партыі, адзін з нашых выказаў здзіўленне:
— I няўжо яны, капіталісты, не бачаць, што наша ідэалогія вышэйшая, што яна пераможа?
— Вы мне нагадваеце аднаго знаёмага ксяндза, — сказаў на гэта стары Маўр. — Той таксама здзіўляўся: як гэта ўсе людзі не бачаць, што пан Бог — толькі каталіцкі?!
A ў шэсцьдзесят шостым годзе я запісаў такое:
— Паслухай, Брыль, як я галасаваў. Работища наша захварэла, дык ёй прынеслі урну. Паглядзеў я i кажу: «А можа, i мне, старому чалавеку, можна дома прагаласаваць?» Дазволілі. Малады сінявокі балван стаў перада мной у позу i пачаў: «Голосуя за блок коммунистов и беспартийных, мы голосуем за нашу могучую индустрию, за дальнейшее процветание нашего сельского хозяйства, за...» I панёс, i панёс! Я выслухаў, устаў з канапы. «Во имя отца, и сына, и святаго духа. Аминь». Перахрысціўся акуратна i ўкінуў у тую урначку свой чысты бюлетэнь. Ой, кажу табе, — трэба было бачыць, як ён, мой сінявокі, аслупянеў ад нечаканасці!..
На любым пісьменніцкім сходзе, калі нешта галасавалася i вядучы дзеля формы, па прыкладзе вышэйшых паседжанняў, не гледзячы ў залу, пытаўся «хто за?», яшчэ i «хто супраць?» i «хто ўстрымаўся», наш Іван Міхайлавіч абавязкова ці супраць, ці ўстрымаўся. Узнятая рука — адна на ўсіх. Усе да гэтага прывыклі. A калі хто з новенькіх ды службовенькіх недаўмяваў, пытаўся, а чаму тут такое, не так сабе вясёлы дзед — былы рэвалюцыянер, географ, эсперантыст — адказваў: «У нас дэмакратыя». Сур'ёзна i без клічніка.
* * *
Думаючы пра важную надзьмутасць аднаго з нашых, зноў вось успомніў чэхаўскае апавяданне «Орден».
«Лев Николаевич...» Герой такі. Тут просіцца нешта адпаведна значнае, a ў аўтара — будзьце спакойныя! — спад на прозвішча: «...Пустяков».
I паўтараеш смачна: «Лев — Николаевич — Пустяков!..»
* * *
Для кнігі «Я з вогненнай вёскі...» жанчыны расказвалі лепш, чым мужчыны. Аднак i ў гэтым былі выключэнні. Адно з ix у... ну, у адным з раённых цэнтраў Магілёўшчыны.
На сустрэчу з намі накіравалі ў райком нейкую адказную старую дзеўку ці, можа, i замужнюю зануду i ціхага няросленькага Вульфа Львовіча, вартаўніка канторы дзяржбанка. Ён — партызан з верасня сорак иершага, яна — пазнейшая, аднак жа праведная «на ўсе сто». Вульф Львовіч маўчаў, a дзеўка на ўсе роспыты адно:
— Сражались все, как настоящие патриоты, а как фамилие — уже не помню...
Так спакайней. А потым яна дадала i свайго:
— Вот вы все пишете, писатели, что и на войне была любовь, были романы всякие. А это ведь неправда. Никакой там любви не было, мы воевали! Вот мы с Вульфом Львовичем в одной землянке спали, а никакого романа ведь не было, нет!..
Валодзя Калеснік, падпольшчык i партызан на ўвесь размах, які i хваляваўся ад страшных расказаў, здавалася, найбольш, i нецярпячы бываў у дарозе на непатрэбнае, цяпер усміхнуўся, як для разрадкі, i сказаў:
— Ну, дарагая, тут ужо Вульф вінават!..
А той сядзіць сабе, як быццам нават сарамліва, усміхаецца.