Жменя сонечных промняў

Стары парабак, з рыжага сівы дзядзька Кандрат, адзінокі i трохі «блажэнны» чалавек, насіў з сабою — ад пана да пана — мяшок крамянёў, скалачак...

Хто смяяўся, што гэга вярыгі ў яго, хто думаў: «Што ты хочаш — от, проста дурны чалавек!..»

I вельмі нямногія ведалі, што дзядзька марыў пра ўласную хату, ужо збіраў краменьчыкі — каб упрыгожыць, як добрыя людзі, цэментавы, высокі падмурак!..

Я ш ч э а д з i н у с п а м i н.

Чорны, цёмны «пакрыўджаны богам» бабыль доўга i нудна расказвае, як ён быў занядужаў...

Няхай расказвае — трэба ж яму знайсці хоць якую палёгку!

Верасень шасцідзесятага года. ...Колькі можа перацярпець чалавек?..

Пяць гадоў панскай турмы, уцёкі ў СССР, дзе яму, чыстаму сэрцам хлопцу, даюць дваццаць пяць без права перапіскі, як... польскаму шпіёну!..

А цяпер, калi чалавек вярнуўся, пасля дзевятнаццаці год зняволення, зрубіў хату, ажаніўся, сына нажыў, цяпер ён на хаду памірае ад рака...

I ўвесь акіян яго незаслужанай крыўды, і ўся яго, нягледзячы на гэтую крыўду, светлая вера ў родную савецкую справу, увесь свет яго перажыванняў, дум — «не тыповая з'ява», пра гэга мы будзем маўчаць... «дзеля агульнага дабра». І непрыемнае для нас само яго жыццё, як напамінак, прыкры напамінак пра вялікую крыўду, вялікi боль, незаслужана прычынены добраму, нявіннаму чалавеку, як напамінак пра вялікую «памылку» — не сотую i не тысячную долю той жахлівай з'явы, што зашыфроўваецца лічбай «1937» або словамi «культ асобы».

Праўда, суровая, горкая праўда пра тое ўжо сказана.

Прыйдзе таксама вялікі мастак, які паўторыць гэтую праўду мовай вобразаў — зноў жа па-сапраўднаму — дзеля агульнага дабра.

А тым часам, калі б мая воля, дык я гэтым хлопцам і дзяўчатам, што без пары сталі дзядамі і бабамі, надломленымі жыццём, я ім даваў бы вялікія ордэны, як героям — за ix веру, не страчаную ў нялюдскіх выпрабаваннях.

Так думалася не раз за апошнія гады, так думалася ў мінулую нядзелю дома, у вёсцы, калі ён, Мікола,— прыцемкам, пасля не першай нашай гутаркі на лаўцы перад гародчыкам,— паехаў дахаты веласіпедам, павёз на раме свайго сарамлівага хлопчыка.

Там, дома, хлопчык гэты, напіўшыся сырадою, засне; маладая жонка пойдзе ў клуб або будзе ціхенькa хліпаць пад коўдрай; а сам ён, Мікола, будзе далей памалу — у бяссонніцы, у горкіх думах — паміраць...

Чэрвень шэсцьдзесят першага.

...Гарачы, парны поўдзень. Ішоу каля новай Міколавай хаты i, як ні страшна, зайшоў.

Прасядзеў з ім, пры ложку ягоным, гадзіны дзве. Відаць, апошні раз...

Яго расказы пра лагеры.

Думы «о тайнах вечности и гроба»...

Жахлівая трагедыя, горкі скепсіс і светлы розум — усё гэта хутка знікне. На дзікіх могілках на ўзгорку гэтыя косці, абцягнутыя скурай, ператворацца ў зямлю. Назаўсёды. І не страшна. Мне, мусіць, таму, што не вельмі ўяўляю сябе на ягоным месцы. А ён гаворыць, што ад болю, ад жахлівых пакут гэтага года страціў ужо ўсялякі смак да ўсяго, i хочацца смерці, хацеў бы нават кончыць сябе, каб толькі не ў пятлі...

A ў чыстай, новай хаце — сонца, смалістыя сцены, заплаканая маладзіца і румяны, замурзаны хлопчык, які ўсё ные каля таты, трэцца, як коцік, і... не плача.

А на дварэ пахне толькі што скошанай канюшынай, пыляць на загуменні грузавікі з торфам, раскашуецца ў спёцы маладое жыта...

Ліпень шэсцьдзесят другога.

...З сынам i жонкай сядзім на зялёнай, духмянай абочыне палявой дарогі, паміж пшаніцай і жытам.

Шчаслівае шчабятанне жаўранкаў, першае для мяне ў гэтым годзе «піць-палоць!», ідылічнае рыканне каровы, людскія галасы з недалёкага лугу i неахвочы брэх сабакі з вёскі...

Зноў думаю, аберагаючы гэтыя думкi, не дзелячыся імі ні з кім, пра Міколу, які памёр тут, пакуль я ездзіў па Далёкім Усходзе, пра тое, як мне напісаць яму дастойны рэквіем...

Румяная, мілая госцейка, дзяўчо з дзіцячага дома, убачыўшы, колькі пісьмаў ляжыць у тумбе майго пісьмовага стала, здзівілася:

— I вы ix не паліце?.. Ганна Пятроўна, наша выхавацельніца, сказала, што пісьмы трэба паліць.

— Чаму?

— Ну... Яна нам такі прыклад прывяла. Дружылі i перапісваліся дзве сяброўкі. А потым адну з ix пасадзілі, a ў другое знайшлі яе пісьмы.

— Дык i што?

— Ну, i гэтую пасадзілі таксама.

Чорт ужо з ёю, калі так думае нейкая Ганна Пятроўна, але ж чаму і сёння яшчэ, у канцы пяцьдзесят дзевятага года, дзяцей калечаць такою дзікасцю?!.

«Часта ў сапраўднасці мы бываем лепшыя, чысцейшыя, чым у думках...»

Так думаў ён, успамінаючы ўчарашнюю госцю.

У гасцініцу да яго зайшла студэнтка-зямлячка, у якую ён, значна старэйшы, даўно быў... закаханы. Патаемным, міжвольным, нейкім журботным каханнем. Была яна воддаль, i вось прыйшла, і ён ніяк не здолеў бы пачаць нічога, пра што так часта думаў, пры ей ён адчуў сябе вельмі далёкім ад гэтага, яму было брыдка нават падумаць, успомніць пра ранейшыя «мары і сны». Адчуў, што проста любіць яе, разумную, душэўную дзяўчынку — любоўю «не для сябе, а для яе», што проста яму хочацца рабіць ёй добрае, глядзець на яе, любавацца — з харошай, чыстай любасцю старэйшага.

«І правильна»,— казаў ён у думках.

Але... з нёвясёлай усмешкай.

Новую настаўніцу, прыгожую, здаровую i сарамлівую яшчэ дзяўчыну па прозвішчы Бурак, у калектыве адразу сталі называць цукровым бураком.

Прыгледзеўся, пагаварыў каля акна, палюбаваўся ёю ў танцы — ox, i сапраўды ж цукровая...

Маладзенькая, сціплая мама. Kpaсуня. I хлопчык вельмі прыгожы. Стракатая кепачка, смешна-салідны клёшык.

Гляджу i думаю: як яны дружаць, як яны любяць адно аднаго!..

І — грэшнаму — мне хочацца спытаць:

— Скажыце, хто мае шчасце быць бацькам гэтага хлопца?

Чарнявая, дужая прыгажуня, дзеўка на ўсю ваколіцу, нарадзілася ад манаха, што будаваў у прыходзе царкву i каплічку пры ўездзе ў мястэчка.

Тыя разы, казалі, маці гэтай дзяўчыны месіць хлеб, а ён — яшчэ калі падлашчваўся — пакратае за руку вышэй локця i ажно вочы заплюшчыць:

— Я кое нежнае цельца!..

Мужык бабін быў на мікалаеўскай вайне.

A6едаў у рэстаране гасцініцы за адным сталом з маладой, сціплай парай рабочых.

Ён «выконвае заданне» ў Ліепаі, а яна вось прыехала да яго з трохмесячнай дачушкай у госці. Ён выехаў насустрач, сустрэліся тут, у Рызе, чакаюць ліепайскага цягніка. Зайшлі паабедаць, i з малым яе ў рэстаран не пусцілі... Што ж, палажылі дачушку ў вестыбюлі, на канапе пад фікусамі, даручыўшы яе старэнькаму швейцару, латышу.

Маці — у просценькай сукенцы, бландзінка з далікатнымі рысамі твару і слядамі дзіцячасці ў гэтых рысах. Відаць, вясёлая была, любіла ўзяць ад жыцця, а цяпер — пацяжэла, парыхлела, пабрыдчэла часова, аднак не аддасць свайго новага шчасця за мінулыя радасці.

Бацька — чорны, стомлены, непрыкметнай знешнасці рабацяга, які «души не чает» ад шчасця сустрэчы, знаёмства з дачкой.

Шапталіся яны, шапталіся, і ён узяў усё ж такі сто грам i бутэльку піва.

— Испортился я у тебя,— сказаў з харошай рускай шчырасцю, з усмешкай, пра якую пісалі Талстой і Чэхаў.

Бацька выпіў гарэлку, a маці прыгубіла піва, і пачалі есці — проста, салідна, заслужана, як ядуць людзі працы.

Якой непрыкметнай, звычайнай бывае збоку — на фоне агульнага, грамадскага — гэта прыгожая асабістая радасць, асабістве шчасце!..

Ідылія. Назаўтра пасля вяселля яна — румяная, у светлым плацці, басанож — гнала, ужо не ca свайго двара, гусей на расу і, ідучы пa вёсцы, усіх сустрэчных саромелася.

А ён, звыштэрміновы старшына ў адпачынку, з тоўстым гадзіннікавым ланцужком на поясе, у наглянцаваных ботах, ішоў побач, за гаманлівым статкам, i здаволена, больш дурнавата, чым салідна, усміхаўся.