Страница 11 из 25
— Хто тоненька, хто тоўсценька, а я i зусім маўчу, дык мне прыходзіццa ў апошнюю чаргу.
На калгасным рынку. Вясёлая, бойкая маладзіца-ўдава:
— Куплю, падгадую, прадам i зраблю выварат!..
Цётка, прадаючы калгаснуга расаду:
— Яна ж у нас — як рыба. Мінутку на паветры пабыла — і звяла.
— Ой, бабачкі, гарачыня! З ранку да вечара — ані зміргне!..
— Дзеці ў яго — розных нацыянальнасцей: адно на адно ні крышку не падобныя.
—Якія табе дакументы, калі ў мяне i кішэняў няма!..
«Вільня патане, а Кромань устане».
Пачуў гэта на Наваградчыне, ад вясковай цёткі. Прыпомнілася славутае: «Горы i долы зраўняюцца».
Другая цётка:
— У нас калісьці казалі: «Каб ты ў Бабруйску рабіў!»
Чаму так пракліналі, не ведае. Цьмяна прыпомніў, што сустракаў недзе ў Герцана: «Лепш ужо Вятка, лепш Сібір, абы толькі не Бабруйск!..»
Мелася на ўвазе крэпасць.
Пажылы афіцэр, удзельнік Вялікай Айчыннай вайны, сапёр, які нядауна страціў зрок пры размініраванні алжырскіх палёў, гаворыць з трыбуны, перад поўнай залай піянераў:
— Смерць я, дзеці, доўга насіў на руках. Каб другія яе не бачылі.
— Сам ад сябе ў бутэльку не ўцячэш.
— Ён не дзівак — не будзе чакаць, пакуль праспявае трэці певень!..
Праваслаўныя дзядзькі крытыкуюць баптыстаў:
— Што гэта ў ix за прычасце — хлеба накрышыць у віно... Бацюшка, дык той ж a ўсё-такі часціцы з хлеба выразае...
Не менш урачыста гавораць самагоншчыкі:
— Ну, будзем дрожджы ў брагу апускаць...
Памёр ужо даўно не толькі цесць, васьмідзесяцігадовы дзед Сцяпан, але і зяць, няўдаліца-каваль Мікола. А вершык, складзены цесцем пра зяця, жыве i ходзіць па навакольных вёсках.
Цяжка соп Мікалай,
аж гудзела гарно,
майстраваў, майстраваў,
ну, а выйшла ...
Няхітры вершык, але часта прыдаецца.
Як дабірацца да сэнсу мянушак?
На дзядзьку кажуць Куныла. Чаму? Аказваецца, бацька яго вельмі любіў песню:
Вот скоро, скоро поезд тронет,
звонок уныло прозвенит...
Імя калгаса — высокае, а на працадзень выдалі па трыста грамаў.
Стары пячнік, вылачашчы п'янчужка, звоніць туды з сельсавета па тэлефоне: — Скажыце, калі ласачка, гэта калгас «Няпоўны фунт»?..
Імглістая, парная раніца.
На сівым, старым частаколе пры студні — росны круг павуціння. За плотам — цёпла-барвовыя, буйныя кветкі канюшыннай атавы. Над імі — у мокрым лісці — цяжкія, спелыя, малінавыя слівы...
Прыгадваецца Лермантаў. Што, хіба гэта не бяссмерце?..
На рыжскім калгасным рынку — вясёлая процьма кветак, а пад сталамі спакойна ходзяць «никем не обижаемые голуби»...
Простыя словы, а — разам з воблікам Кацюшы Маславай — запомніліся на ўсё жыццё. Вось ужо трыццаць год прайшло ад першага — можа, нават і не зусім свядомага яшчэ — захаплення.
Талстоўскі Познышаў сказаў калісьці: «Цяпер я на поўдзень. У мяне там домік i садок».
А я вось хаджу па ўскраінных вуліцах ды завулках Кіславодска, гляджу з акна электрычкі, едучы ў Пяцігорск, і радасна ўспамінаю ix, тыя, вельмі звычайныя, словы.
Якая дакладнасць, i што яна азначае ў вялікім майстэрстве!.. Скажы ён «дом i сад» — нічога не было б.
Перачытваў Багдановіча. I ўжо каторы дзень... ну, проста не выходзіць з галавы:
...Нават сорам на хатніх зірнуць:
ці не ўцямілі, хвароба на ix,
ад чаго мой тварык смяецца,
ад чаго маё сэрцайка б'ецца.
А мой Міхась Васілёк, у якога жыта парасло на старэнькай хаце, які так здорава расказвае пра паляванні на дзікоў, пісаў чамусьці i такое:
Чорнай курыцай на стрэхі села ноч
i клюе, клюе рассыпаныя зоры...
Праўда, мы з ім пасля смяяліся з гэтых радкоў.
Слухаючы «Ой, не кукуй, зязюленька» ў цудоўным выкананні Шырмавай капэлы, мне шчасліва хацелася заплюшчыць вочы, працягнуць рукi i абмачыць свае пальцы ў свежасць вясновай раніцы... Як у расу. Як у крынічную ваду. Каб пасвяжэла на душы.
Справа і ў музыцы, і ў слове.
У другой нашай песні п'яны мужык сам лёг спаць, а жонку паслаў шукаць у полі каня. І вось яна, маладзенькая, i дзе:
...Памажы ты, зорачка,
знайсці мне конічка!..
Які малюнак ночы!..
А што за дакладнасць, якое сілы зарад i крыўды, i жаласці — «хоць ты вазьмі разарвіся ад слёз!..» — у просценькіх, наіўных i, нехта скажа, сентыментальных радках:
Ой ты, мамачка, мамка,
цябе кліча дзіцятка —
пашкадуй ты сіротку
ды памый мне галоўку!..
Ну, а размашысты задор у «Лявонісе»:
А пасынка дык i чорт не бярэ —
несалоную капусту жарэ!..
З прыемнасцю чуў, як падпяваў сабе гэта вясковы хвацкі танцор, слоў не знаходзячы ад весялосці.
У «Известиях» настаўніца абураецца тым, якой бюракратычнай мовай гавораць на камсамольскіх сходах школьнікі.
Пра двух хлопцаў, зусім розных, дзяўчынка расказвае аднолькава сухімі, бясколернымі словамі. I можна ўявіць гэтых хлопцаў, хто ix не ведае, сумна стандартнымі — як дзве новыя парты.
У старанна апрацаваным рэдакцыяй выступленні заходнебеларускага дзядзькі ацалела фраза: «Адзінаццаць год паноў няма, а рукі мае яшчэ ўсё баляць».
Хоць ты дзякуй скажы, што захавалі гэтую залацінку, не заграблі яе ў слоўным пяску.
Чытаю прозу Петэфі. З той самай асалодай, «на той самай струне», як перачытваў нядаўна Бёрнса.
Перапыніўся, каб пазваніць старэйшаму, даўно любімаму сабрату па пяру, што занядужаў.
— Ну, як ты там сябе адчуваеш?
— Ды ўжо, брат, за сталом. Не пішацца... Сяджу, уздыхаю, як конь над пустым цэбрам...
Як жа запахла мне Беларуссю! Народным, петэфі-бёрнсаўскім словам!..
Мастацкае слова намякае, ажыўляе ў фантазіі чытача адпаведныя вобразы. Гаму часамі, калі на нейкі момант выключаецца фантазія, вельмі дзіўна, ледзь не вусцішна бывае чытаць,— застаюцца толькі літары, толькі словы, толькі радкі...
Перачытваў «Палату № 6» i міжвольнa спыніўся на думцы: a ці не меў ён на ўвазе ўсю Расійскую імперыю — шостую частку Зямлі?
Бабуля:
— Укленч за сталом i еж!
Унучка: