Вітраж

Стаю на двары пансіяната, яшчэ ўсё сонна-ціхага.

Чую дзіцячы тупат — хлопчык бяжыць па сцежцы паміж дрэў, з гары. Бачу — ужо з чырвоным гальштукам, па-школьнаму. Заўважыў мяне, усміхаецца.

Зноў успамінаю Расула Гамзатава. Як толькі ён ідзе на трыбуну любога вялікага сходу, я заўсёды чакаю, упэўнены вопытам, што i яшчэ адно сваё выступление тоўсты, вясёлы гаварун пачне звычайна i для яго, пісьменніка таленавітага, шаблонна:

— У нас в горах...

Успомніў я гэтую гістарычную фразу ўчора ўранні, у Кіравакане, калі мы пераселі з цягніка ў аўтобусы i пацягнуліся, павіліся даўжэзнай вужакай машын па серпантыне бадзёрай, насцярожанай i страшнаватай горнай дарогі. У Туманянаў родны Дсех — высакагорнае сяло, гняздо паэта.

«Не, ты не маніш, аварац,— па-ранняму свежа думалася мне.— У вас у горах, няхай сабе не ў тваім Дагестане, a ў Арменіі, i сапраўды прыгожа!..»

Захапляюць —

i горы непрыкрыта-суровыя, бурыя, са скальным! абрывамі, ca струпамі камення, якое, здаецца, вось-вось пакоціцца з-пад неба на дарогу;

i горы, пакрытыя лесам, багатыя, цёплыя, таямнічыя;

i раскінутыя на схілах, у далінах i на раўнінах плато чырванадахія каменныя вёскі;

i рэкі з нервова-імклівай, шумнай i нібыта мыльнай плынню...

Я пралятаў над сонечна-снежнымі хрыбтамі Каўказа i Гіндукуша, дыхаў гордым паветрам гісарскіх i карпацкіх перавалаў. Я бачыў Арарат. Здалёк, як светлую мару, якая таксама здаецца часамі то блізка, то яшчэ бліжэй. Я трохі ведаю горы, i я ix люблю, я ix бачу перад сабою цудоўнай загадкай, аднак...

Аднак найпрыгажэйшае ў горах, як мне здавалася ўчора,— дзеці.

Ты тут заўсёды над нечым, над некім вышэй — не трэба i на трыбуну ўздымацца, каб паўтарыць за Расулам ягонаю фразай:

— У вас у горах, таварышы, вельмі цудоўныя дзеці!..

Яны віталі нас на дарогах, на вуліцах i на плошчах, пляскалі безліччу маленькіх далоняў, махалі агеньчыкамі гальштукаў, смяяліся i радасна крычалі. Як быццам мы — богведама што, як быццам наш праезд... Што ж, наш праезд — гэта з'ява ix свята, усенароднага, на здзіўленне i зайздрасць. Мы жартавалі, што дзецям такое маханне i крык — лепш, чым сядзець за партай. Ды гэта няпраўда, гэта не ўсё... Зрэшты, як бы там ні было, a столькі дзіцячага смеху, столькі чыстых вачэй. Не трэба нават іншую мову разумець — мова дзяцей здаецца зразумелай, як птушыны спеў.

...Над мокрым лесам гор, над аблачынамі імглы, ужо гатовай знікнуць, заяснелі напалам усходу хмары i, над хмарамі, чысты блакіт.

Хлопчык, які нядаўна бегаў, тупаў за мною, пакуль я, стоячы, пісаў у блакноце, у школу пойдзе на дзевяць. Цяпер восем, а ён ужо з гадзіну на нагах. Чорны, велікавокі смехунок, якому без дапамогі бацькі, таксама чорнага, ціхманага вартаўніка гэтага пансіяната, цяжка было адказаць па-руску на мае пытанне: «А чаму ты не ў школе?» Я падняў хлапчука пад сагнутыя i да бакоў прыціснутыя локцікі — вы-со-ка над зямлёй i, пад шчасліва-сарамлівы смех яго, зноў успомніў учарашняе мноства дзяцей i ўчарашнія сен-ты-мен-таль-ны-я слёзы, што так i прасіліся, як ты ні бараніся ад ix.

Успомніў таксама i выступление Іраклія Абашыдзе на пісьменніцкім з'ездзе 1967 года. Словы яго пра слёзы Горкага, калі той з трыбуны Першага з'езда савецкіх пісьменнікаў глядзеў на піянераў, што віталі з'езд.

«Я не разумеў тых яго слёз, хоць быў у той час, трыццаць тры гады таму назад, значна лепш, чым цяпер, падкаваны тэарэтычна. Цяпер я ix разумею. Відаць, для таго, каб што-небудзь зразумець, патрэбны духоўны вопыт, духоўная спеласць».

Радасна ўражаны гэтымі словамі, я ішоў па Краснай плошчы, з паояджэння ў гасцініцу, убачыў перад сабой, у нашым піоьменніцкім натоўпе, Абашыдзе, дагнаў яго — пажылога, здаравеннага, нават нібы панурага з выгляду акадэміка — i падзякаваў за сваё хваляванне.

...Пішу гэта на верандзе.

A нізам зноў прабег, пратупаў хлопчык, з ус мешкай гледзячы на мяне.

Сонца ўстала над горамі, а хмары так i не сышлі — заігралі іншымі фарбамі, весела растрасліся паміж зеляыінай узбоччаў даліны.

Яблыкі падаюць з яблыні на асфальт i самі бягуць па адхоне дарогі.

За прымітыўнай i па-нашаму, па-вясковаму празаічнай агароджай з жэрдачак стаяць цяляты. Бурыя, з настаўленымі светлымі вушамі, з вільготнымі пыскамі ў белых рамачках святлейшай поўсці, яны глядзяць на мяне з наіўнай, тупаватай цікаўнасцю — сябры i майго маленства.

У росным голлі спакойна, не спяшаючыся, даспяваюць вялікія зялёныя грушы.

Сяды-тады паміж лісця ападзе, заіскрыцца перад сонцам кропля расы.

Хлопчык з гэтай цудоўнай даліны быў, напэўна, учора на туманянаўскім свяце ў вялікім высакагорным сяле. Бачыў я ўчора такога. З рукой у мамінай рудэ ішоў ён у царкву (ператвораную ў этнаграфічны музей), дзе служыў калісьці вясковым свяшчэннікам бацька вялікага армяніна, «благороднейший человек», як называў яго сын. Хто ведае, кім ён будзе, той учарашні хлопчык, якіх вышыняў дасягне. Аднак з рукой у мамінай руцэ — няхай сабе такой карэлай ды патрэсканай — хлопчыку вельмі нядрэнна...

Мой хлопчык, еённяшні, пайшоў, нарэшце, у школу: яго не чуваць.

Замест пеўняў i сабак у даліне, дзе веска i дарога, загаварылі маторы.

* * *

«...Но почему тебя пережила любовь моя?»

Па-ўсходняму гэта гучыць зусім не сентыментальна.

Тут, на тары Мтацмінда, над раскошнай панарамай сонечнага Тбілісі, у які мы прыехалі прадаўжаць туманянаўскі юбілей, тут, каля магілы Грыбаедава, мне ўспомнілася іншая трагедыя i іншы надпіс.

У мнагадзетнай i небагатай удавы ўтапіліся ў касавіцу, купаючыся позна ўвечары, дзве старэйшыя дачкі, работніцы i красуні.

Нядаўна, праз трыццаць з лішнім гадоў пасля таго здарэння, ходзячы пад старымі соснамі тых, прастрэленых сонцам i ветрам, могілак на крутым узгорку, я набрыў на шэры, ужо самшэлы помнік.

На гэтым каменні, пад заржавелым чыгунным крыжам, абавязковымі літарамі ЗПРБ (здесь покоится раб божий), пад апошнімі біяграфічнымі дадзенымі не аднаго, як звычайна бывае, раба, а дзвюх божых рабыняў стаяць два беларускія радкі:

Ой вы, сосны, не шумеце,

Маіх дочак не будзеце.

Ярка ўявілася — цяпер, у Грузіі,— як тая маці бабскаю справай, у цемры свайго беспрасветнага гора, запрагала каня, скрыпела коламі па каляінах, таргавалася з местачковым умельцам і, нарэшце, сышоўшыся на цану, дала яму пакамечаны ў хусцяным вузельчыку i распрастаны непаслухмянай рукой ліоток паперы. З вучнёўскага сшытка, у клетачку ці ў дзве лінейкі. Папрасіла майстра выдзяўбаць добра ўсё — тыя ўсе літары i гэтае яшчэ, чаго другія не пішуць. I ён за лішняе не ўзяў, толькі зірнуў на яе, узняўшы вочы ад радкоў, напісаных няўпэўненай рукой адной з дзвюх меншанькіх, што яшчэ «бегаюць у школку». Напісаных пад маміну дыктоўку.

Сама жанчына прыдумала?

Пачула недзе калісьці?

А што — не ўсё роўна?..

Дзевятнаццацігадовы юнак, я тады, у далёкай давераснёўскай рэчаіснасці, запісаў сабе новую тэму апавядання. I, як многія іншыя тэмы, не вырашыў яе, нават i не пачаў, хоць пачуцці i хвалявалі мяне. Асабліва ў той ліпеньскі вечар, калі мы, моладзь трох вёсак, неслі па вузкай, калматай дарозе дзве труны, калі мы апускалі i закопвалі ix у адной шырокай яме пад соенамі — i тады ўжо старымі.

I тады, i доўга яшчэ я не ведаў, што мне рабіць з маім хваляваннем...

I вось калі, вось ажно дзе яно адгукнулася ў сэрцы.

* * *

Нечакана, міжволі ўявілася наша Зямля, акружаная безліччу пастаянных успышак — бясконцымі зменамі адзінак i пакаленняў.

З мноствам людзей, блізкіх, знаёмых i проста бачаных за маё паўстагоддзе на трох сяк-так абжытых мною кантынентах, з мноствам вядомых па кнігах i карцінах, па музыцы i кіно,— рэальна i паэтычна ўявілася — не перадаць...