Страница 72 из 136
Дзядзька гэты толькі адразу напалохаў хлопчыкаў. А потым аказалася, што ён вельмі добры. I ручкі ім абцёр, і слёзы Мішку выцер кіпцем і гаворыць:
— У вас, браткі, без паўлітра не разбярэшся, хто вінаваты, а хто не. Ну, ты не плач… Які ж з цябе пасля гэтага можа быць кракадзіл? А музыка, хлопцы, якая! Чуе-еце? О!
Ён нават заспяваў, размахваючы рукою:
— Хар-рошая музыка, хлопцы! У нас, на парты занскім парадзе, — сказаў ён, сядаючы на асфальце каля сцяны, — марш ігралі, праўда, не такі. Трам-та-ра-ра, трам-та-рам!.. Такая, браткі мае, эпапея!.. Вось вы пабіліся, засмэркаліся, і толькі. А ў нас бывала — не дай і не прывядзі! Ты ведаеш, адзін з другім, што такое блакада?
Юрась і Мішка стаялі побач, глядзелі на дзядзьку як зачараваныя. I маўчалі.
— Ды адкуль вам, браточкі, ведаць пра тую блакаду!.. А мы ляжым напрадвесні. У сорак трэцім. Балота, лес. Холад, голад. Навокал немцы. Грошай — ні капейкі… Цьфу!
Ен памаўчаў.
— Там яшчэ нічога, — пачаў пасля. — Адтуль мы вырваліся. Не ўсе, праўда… Але мне на той раз пашанцавала. Затое другі раз мяне джыганула сюды вось. О, так я ляжаў…
Дзядзька прылёг на сухім каля сцяны асфальце і паказаў:
— Ляжу. А потым толькі хацеў ірвануцца ў перабежку, толькі, шануючы вас, казённую частку падняў, а куля — дзык! А другая ў руку! А трэцяя вось тут, у грудзі! Рэшата! Эпапея! Вось, браткі, што такое фашысты і што такое вайна!..
Дзядзька як лёг, так і астаўся ляжаць на сухім. Толькі на бок павярнуўся. I галаву рукою падпёр.
— А цяпер, — сказаў ён, — музыка табе іграе, кроў маладая кіпіць, і хоць бы хны… Тры разы ўрадам адзначаны. А сам папсаваўся ўшчэнт… Драмануць, пакуль той Кіпень прыйдзе, ці што?.. Ну, маладыя людзі, прашу хвілін пятнаццаць цішыні…
Дзядзька заплюшчыў вочы.
Хлопчыкі пастаялі трохі, а потым Юрка, зусім-зусім забыўшыся пра сварку, узяў Мішку за руку, адвёў да шюта і шагшуў малому ў самую шчаку:
— Ты тут стой і глядзі… На вось гэтую палку! I стой ды глядзі. А я хутка вярнуся…
А сам пабег у той пад'езд, іпто на вуліцу.
…Цёця Зоя Пятроўна, тая, што Юркава мама! На гэты раз не карайце вы свайго дзецюка, што ён забыўся на ўсе забароны і абяцанні і сам пайшоў на вуліцу!.. Зрэшты, трэба, вядома, і паўшчуваць, бо да мэты яго — ажно два скрыжаванні, дзе мноства машын. Толькі ж за смеласць, за чулае сэрца…
Юрка ідзе на плошчу, на голас салдацкіх труб.
Шчасліва псрабраўшыся цераз адно скрыжаванне, ён пайшоў да другога. Дарослыя кажуць, што гэтай дарогі — адзін толькі квартал. А колькі ж тут цікава-га! I магазін, дзе прадаюцца кніжкі, кубікі, каляровыя алоўкі. I дзіцячае кіно, дзе ён глядзеў учора з Анькай пра цыклопа і кракадзіла. I сквер з фантанам, дзе вясною зялёныя каменныя жабы зноў будуць пырскацца з рота вадою. А вунь, на рагу, улетку цёця прадае марожанае…
А хутка будзе другое скрыжаванне, за якім — салдаты.
Але тут…
Ох, так, не ўсё ў жыцці збываецца!.. На тратуары перад Юркам стаяў Святланін тата, дзядзя Толя.
— А ты, браток, куды? — спытаўся ён. — Куды ж гэта ты адзін?
— Там… фашысты дзядзю пакрыўдзілі… Дзядзя харошы, а яны яго кулямі пастралялі! I ён ляжыць…
— Дзе ляжыць? Што ты выдумаў?
— Я не выдумаў. Ён — партызан. Ён праганяў іх, а яны…
— Э, браток, нічога мы з табою тут… Пайшлі на месца злачынства. Вядзі!
Юрка згадзіўся. Калі яго ручка, азяблая без рукавіцы, апынулася ў дужай, цёплай руцэ дзядзі Толі, ён канчаткова адчуў, што справядлівасць хутка пераможа. I без салдат. Дзядзя Толя сам вялікі!..
Аднак на двары іх чакала поўнае расчараванне.
Дзядзькі таго ўжо не было.
I Мішка ўжо не стаяў каля плота, а ішоў сабе па с. цежцы. Нават і без кіёчка.
— Ну? — спытаўся дзядзя Толя. пусціўшы Юркаву руку. — Як ты мне, браток, усё гэта растлумачыш? Дзе твой дзядзя і дзе фашысты?
Юрка стаяў разгублены.
А Міша стаіць і ўсміхаецца.
— Што, румяны? — спытаўся ў яго дзядзя Толя. — Як жа ты, браце-салдаце, на варце стаяў? Дзе ж ты падзеў таго дзядзьку?
I Мішка расказаў:
— Пгысёў дгугі дзядзя… дзядзя з кацельні і зябгаў дзядзю… Дзядзі пайсі туды!
Ён паказаў рукавіцай на дзверы ў падвал іхняга дома.
— Усё ясна, — сказаў дзядзя Толя. — У Кіпеня госць. А ты тут, Юрка, трывогу ўзняў.
Ды Юрка ўжо адышоў ад разгубленасці.
— А фашысты ж дзядзю пакрыўдзілі!
— Ды гэта, браток, было ўжо даўпо. I трэба думаць, што больш не паўторыцца.
— А дзядзя той харошы. Ён партызан! I ён герой!
— Ну, так ужо і герой?
— У яго, дзядзя Толя, зорка на спражцы! Во тут. I вялікая! I Мішка, дзядзя Толя, бачыў!
Дзядзя Толя дастаў з кішэні паліто папяросны карабок і запалкі.
Як гэта добра — быць вялікім!..
Пакуль ён вымаў з карабка папяросу, а потым запальваў запалку, прыкурваў, зацягваўся — за сценамі дома, далёка на плошчы, вясёлым маршам грымелі трубы, а тут за рухамі ягоных рук хадзілі дзве пары вочак. Цікаўных, зайздросных, захопленых!..
— Ну, арлы, — сказаў дзядзя Толя. — Як бы там ні было, а вы, беручы аб'ектыўна, таксама героі. Абараняць пакрыўджаных — гэта па-нашаму. Гуляйце далей. Нават — выходзіць — пад музыку. О, чуеце? Прывітанне!
А ён пайшоў і не ведае, дзядзя Толя, што Юрась і Мішка нават трохі пабіліся… Ну, і няхай не ведае ніхто.
— Я больш не буду, Мішка, цыклопам, — сказаў старэйшы. — А ты не будзь кракадзілам. Дай мне ручку! Хадзем пад гараж — я табе нештачка пакажу…
1960
СЦЕЖКА-ДАРОЖКА
Ц. Г. Дуднікаву
Снег толькі што пайнюў, ціхі і спорны, калі яна пачыналася, белая сцежка. Пачаў яе слядамі сваіх ботаў гаспадар. Сляды тыя трымаліся нядоўга, іх зацярушвала дрыгатлівая густая мякката, што безупынна і ласкава асядала на зямлю. Зайшоўшы ад хлява ў гумно, гаспадар вяртаўся адтуль, нёс каню, зноў сцелючы на снезе след, Потым пайшоў яшчэ раз, прынесці карове, і зноў вяртаўся, а след яго ніяк не рабіўся сцежкаю.
Толькі пад вечар, калі той снег нарэшце нацешыўся, гаспадар зноў двойчы прашнураваў з хлява ў гумно і назад, і ўжо тады яна, сцежка, стала прыкметная.
Гаспадар быў малады. Калі ён ішоў з гумна, на гэта праз акно іх хаты глядзелі яго старая маці і маленькая дачка. Дзяўчынка ў ніцяных лапціках стаяла на лаве і, перавешваючыся цераз бабуліну руку, час ад часу ўпіралася лобікам у запацелую шыбу. I ўсё гудзела штосьці весела і заклапочана. Старая слухала, як пад рукой яе тукае маленькае сэрца, і га-варыла:
— А вунь, Любачка, наш бацька ідзе! А вунь!..
Нявестка сядзела на прасніцы, трохі воддаль ад таго акна. Але яна і так усё бачыла — што ў хаце, што і за акном. Бачыла, чула і ціха ўсміхалася. I ўсё, нягледзячы на прыцемак, завіхалася прасці, нібы толькі што ўсмак увайшла.
Калі сын старое, Шурка Іванішын, быў малады, дык нявестка Жэня — зусім маладзенькая. Яна прыйшла ў гэтую хату два гады таму назад, яшчэ, здаецца, па-дзіцячаму румянай дзяўчынкай. і вельмі саромелася свякрові…
Пра Іваніху нават і ў Жэнінай, няблізкай вёсцы гаварылі, што баба яна — суровая. Рана, яшчэ ў тую, «мікалаеўскую», вайну аўдавеўшы, сама і гаспадарыла баба, сама і дзяцсй гадавала, адмовіўшыся ад двух ці ажно трох прымакоў. I дачок тым часам абедзвюх па-людску выдала, і сына алсаніла, найменшага. А сама, глядзі, яшчэ і цяпер справілася б і не з адной, і не з адным — і за кроснамі, і за плугам. Толькі што здароўя не хапіла на ўвесь век — ужо гадоў некалькі накульгвала Іваніха ад расшырэння вен, і чым далей, тым горш. Ды цяпер ужо ёй што — хочаш, дык трохі тупай па хаце, а не, дык цёплай печы пільнуйся. Ды на табе, як усім добрым людзям, най-лепшы падарунак на старасць — унучку.
Жэня спачатку так саромелася і сапраўды суровай з выгляду Іваніхі, што прынясе тыя разы вядро вады, паставіць, апусціць рукі ды пытаецца: