Страница 70 из 136
«Взял и помер зря…» У перакладзе гэта не гучыць так поўна i абаяльна. Гэтаму «зря» — проста няма цаны!
Не ацаніць яго, не ахапіць за раз, не нацешыцца ім — тым чароўным светам пачуццяў друясбы з жывымі істотамі, які адкрыўся мне ў творчасці Чэхава, пачынаючы іменна ад таго няўдалага шчанюка, што так па-новаму забрахаў у аснежаиым лесе, каля воўчай бярлогі, над якой пераляталі час ад часу смарагдавыя ў сакавіцкім сонцы пеўні-цецерукі…
Ванька Жукаў.
Калі я быў яго аднагодкам — пасвіў каровы. Увосені, пасля атавы, мы ганялі ix па-тагачаснаму вельмі далека: на сенажаці, пад самы лес, кіламетраў за пяць ад дому. На прыволлі заліўных лугоў цячэ ціхая, паўнаводная Буша, што паблізу ўпадае ў Нёман — недзе вунь там, на даляглядзе, дзе таксама сінее лес, што называецца Налібоцкай пушчай. Над Вушай у гэты час збіраліся статкі з шасці навакольных вёсак. Пастухі часта біліся, ішлі вайной веска на вёску. Наша веска легка пабівала дзве суседнія, Чыжыноўцы i Маласельцы, бо былі яны невялікія, не маглі выставіць больш-менш прыстойныя арміі, а аб'яднацда так i не здагадаліся. На роўных сілах былі мы з вёскамі Трошчыцы i Пясочная. Затое пабойваліся Скорыч. Бывала так, што правёўшы адпаведную дыпламатычную работу мы аб'ядноўваліся з песачлянамі i хмарай ішлі на скарычан, у той бок, дзе былі Нёман i Налібокі.
Цяпер, выступаючы ў ролі летапісца тых падзей, я бяру на сябе, шчыра кажучы, мнагавата. Мы аб'ядналіся, мы пайшлі… А сам хадзіў я тады толькі ў абозе: разам з іншымі жэўжыкамі падносіў каптаны i торбы старэйшых.
Не памятаю дакладна, як гэта здарылася, але ў тую восень было ў нас i перамір'е ca Скорычамі, нават даволі доўгае. Іхні статак даходзіў, пасучыся, да нашага, i каровы з абедзвюх вёсак мірна абгрызалі няскошаныя надрэчныя ўзмежкі. A пастухі раскладвалі вогнішчы, гулялі ў самаробныя карты, курылі цыгаркі з махоркі, пераважна крадзенай у бацькоў i для эканоміі прыпраўленай сухім вішнёвым лістам, вудзілі рыбу. З моста, што крута горбіўся над бродам. I займаліся гэтым пераважна «абознікі».
Аднойчы я быў сярод ix героем дня. Апроч пячкурыкаў, што легка лезлі ў бутэльку ад малака, нейкім дудам злавіў i я — ды з моста, у такой неспакойнай кампаніі — самую сапраўдную плотку!.. Слоў не хапала, каб выказаць радаедь. Ды ўсё ж галоўйае — не ў плотцы.
Дзякуючы ёй, гэтай срабрыстай дуроніцы з чырвонымі вачыма i плаўнікамі, якая да вечара на трэску высахла ў пастушынай кішэні, я пасябраваў з адным датуль незнаемым скорыцкім хлапчуком.
Ён быў таксама «абознік», маіх гадоў, але заморана маленькі, вельмі бедна апрануты, нават без вудачкі, хоць для снасці гэтай намі купляўся толькі зазубень, кручок, дана якога вагалася тады ад аднаго да двух курыных яек. Хлопчык быў сірата, бязбацькавіч, — такіх мы бязлітасна звалі байструкамі,— пасвіў чужыя каровы. Не памятаю, як яна пачыналася, наша дружба, што i пра што мы гаварылі. Нават імя яго згубілася назаўсёды, аднак у памяці модна i ярка засел i тры акалічнасці: хлопчык усё дрыжаў ад холаду, мяне чамусьці клікаў «Вана», а плотку называў «плёткай», i трэцяе, найбольш істотнае, — увечары, калі я дома расказваў пра яго, узяў ды раптам разрумзаўся. За гэта мяне высмеялі, але маці назаўтра палажыла мне ў торбачку больш, чам заўсёды, нават не намякнуўшы навошта.
Потым зноў былі бітвы ca скарычанамі, а тады — зіма, калі мы хадзілі ў розныя школы, вясна i лета, калі мы пасвілі паблізу ад родных вёсак. Наступнай восенню не сустракаліся, a выраслі — не пазналі адзін аднаго… Словам, ад гэтай кароткай дружбы застаўся толькі ўспамін.
Плотка, якую я злавіў з моста, — першая ў маім жыдці «вялікая рыбіна», але радасць, якую я з-за яе перажыў, была мне ўжо знаёма па адной з прачытаных да таго часу кніг: «Дзіцячыя гады Багрова-ўнука».
А радасць дружбы, якую я адчуў тады ўпершыню так моцна, не ведала раўназначнага рэха ў любімых кнігах дату ль, паку ль я, праз цэлых шэсць год пазней, не прачытаў апавядання «Ванька».
Праўда, я ўжо тады, у тым жа трыццаць другім годзе, адчуў на сабе першы i вельмі моцны ўплыў Льва Талстога з яго мастацкай i немастацкай пропаведдзю любві да брата-чалавека. Аднак у Чэхава было нешта якасна іншае — у яго была не проста любоў, без разбору: я палюбіў не якога-небудзь шаўца Аляхіна, што біў свайго маленькага вучня, i не шаўцову жонку, што «ўзяла селядца i ягонай мор дай пачала мне ў рыла тыцкаць», a іменна i толькі Ваньку Жукава. Ён, дарэчы, вельмі ярка нагадваў мне тады, пры першым чытанні, i нагадвае дагэтуль таго «абозніка» — пастушка, а пачуццё любві да пакрыўджанага, прыгнечанага чалавека — такое на-чэхаўску чыстае, без найменшага адцення фальшу пачуццё, — якое я так моцна перажыў над старонкамі гэтай навелы, шчасліва i непарыўна знітавана для мяне з тым здаровым i непасрэдным, высока чалавечым успрыняццем свету, з якім мы ўступаем у жыццё.
Чэхаву я абавязаны вельмі многім, але тут прыгадаю адно.
Антон Паўлавіч першы з найбольш любімых пісьменнікаў унёс папраўку ў маё юнацкае безагаворачнае захапленне Талстым — не толькі непараўнальным мастаком, але i філосафам. Праўда, папраўкі такія ўносіла перш за ўсё само жыццё з панскім прыгнётам i народным рэвалюцыйным адпорам, сама заходнебеларуская рэчаіснасць, у якой я жыў i шукаў сваю сцежку. А вось першай чэхаўскай папраўкай быў іменна «Ванька». Пазней, улетку трыццаць восьмага года, калі ў мае рукі ўпершыню трапілі «Дуэль», «Маё жыццё», «Печанег» i іншыя творы так званага другога перыяду чэхаўскай творчасці, пераацэнка вартасцей пайшла ў патрэбным кірунку значна хутчэй.
Чэхаў, вядома, не замяніў мне Талстога, a толькі цудоўна дагюўніў яго, дапамог палюбіць той ачышчанай, сталай любоўю, якая i мне, як паветра i сонца, патрэбна для жыцця i барацьбы.
Не памятаю, дзе гэта ён, Чэхаў, гаварыў, што любоў да чалавека трэба насіць не толькі ў сэрцы, але i ў галаве.
Не ведаю… лепш будзе сказаць — не думаў ніколі над тым, скрозь сэрца ці скрозь розум прапушчана яго любоў, скажам, да Ліпы з мёртвым сыночкам на руках, калі яна ідзе пад зорным вясновым небам… Аднак такога глыбокага, чыстага, невымоўна паэтычнага выяўлення любві да простага, пакрыўджанага чалавека няма, здаецца, ні ў аднаго з пісьменнікаў.
Упершыню я адчуў гэта ў невялікім апавяданні пра долю шаўцовага вучня.
…«Чэхаў — непараўнальны мастак… Іменна так: непараўнальны… Мастак жыцця.
Ён — адзін з тых нямногіх пісьменнікаў, якіх можна многа, многа разоў перачытваць, — я гэта ведаю з уласнага вопыту».
Следам за Львом Талстым так гаварылі, гавораць i будуць гаварыць мільёны ўдзячных чэхаўскіх чытачоў.
Міжвольна ўспамінаю знаёмага — даволі развязнага i пуставатага, як мне часта здавалася, чалавека. Куды там яму да ціхай, сардэчнай радасці, якую дае нам добрая песня!.. А ён аднойчы за сталом, нібы стаміўшыся ад свае пашлаватай балбатні, папрасіў: «Заспявайма». I, спяваючы, стаў зусім іншы, нават неяк па-людску прыгожы. Вярнуўся чалавек да самога сябе, атросся ад наноснага, нібы памыўся ды пачысціўся дзеля вялікага свята.
За гэтым — у цеснай сувязі — другі ўспамін, другі вобраз. Друг мой прыехаў рэдкім i чаканым госцем ажно з Урала. Ён хадзіў ca мной па ўсіх тэатрах i музеях, аглядаў новы горад, быў задаволены, шчыра здзіўляўся. А потым гэты не літаратар, a інжынер, закаханы ў сваю энергетыку рабацяга, сказаў:
«Давай, брат, сёння нікуды не пойдзем, а сядзем ды пачытаем Чэхава».
I мы чыталі, удвух, пры настольнай лямпе, у вельмі ж нейкім утульным паўзмроку пустога пакоя. Узялі з паліцы першы, які трапіў пад руку, том, зачапіліся за першае апавяданне… I як жа нам было добра! Як ён пахарашэў, раскрыўся для мяне яшчэ адным кутком свае душы, мой малады далёкі друг!..
Чэхава нельга начытацца.
Я, напрыклад, чытаю-перачытваю яго вось ужо хутка траццаць год. Тэрмін, здаецца, зусім дастатковы для самай грунтоўнай праверкі пачуццяў.
Спачатку, у давераснёўскіх умовах, пошукі ягоных кніг часта нагадвалі нялёгкі хлеб следапыта. Тройчы ўздымалася хваля вялікай удачы: у трыццаць другім годзе, на пачагку знаёмства, у трыццаць восьмым, пра што я ўжо таксама гаварыў, i трэці раз, у дні вайны, калі я ўпершыню сустрэўся з цудоўнымі пісьмамі Чэхава — брату Сашу i Горкаму.