Страница 69 из 136
Значна пазней, у суровую восень сорак другога года, зроблен наступны запіс:
«Чытаў хлопцам „Ведзьму“, асабліва захапляючыся класічнымі малюнкамі завірухі за вокнамі самотнай хаткі. Яскрава ўявіў самога Чэхава на бязмежжы аснежаных прастораў Расіі, пад словы песні „Извела меня кручина“, i грудзі напоўніліся шчасцем творчых пакут…»
Я пакрывіў бы душою, каб сказаў, што ў пятнаццаць гадоў, чытаючы «Ведзьму» ўпершыню, захапляўся толькі апісаннямі прыроды.
Кудлатая рыжая галава i вялікія, даўно не мытыя дзякавы ногі, што не ўмяшчаліся пад зашмальцаванай коўдрай, здорава закранулі ў хлапечай душы тое самае, што разбудзіў i напаіў іскрыстай пеністай радасцю ні з кім не параўнаны ў сіле смеху Гогаль. Гогаль — з яго Наздровым, Манілавым, Шпонькам, з яго адпушчаным для пафарбоўкі даху міргарадскага суда пакостам, які канцылярысты з'елі з цыбуляй… A кіеўская бурса, а дзяк у гасцях у Салохі, а… Ды, божа мой, часта падумаеш цяпер: рэдкая птушка далядіць да палавіны Гогаля!..
А тут жа да яго, ужо вядомага i так любімага, далучыўся з такім задушэўным, хоць ціхім i стрыманым, смехам яшчэ адзін — Чэхаў!..
А потым у Чэхава побач з дзячком — i такім, i не такім, як гогалеўскі,— была яшчэ i дзячыха-ведзьма, здаровая, прагная прыгажуня, што тамліва чакала здаровай сілы кахання, той сілы, дзеля якой можа забыцца «на цюкі, на паштовыя цягнікі… на ўсё ў свеце». Куды там Гогаль з яго нанначкай, што спакусіла Андрыя!..
Тут, у Чэхава, зусім інакш, чым ва ўсіх, каго я чытаў перад гэтым, была закранута тая слодыч «забароненага плода», што хвалюе нас у юнацтве непаўторна па сіле i свежасці ўспрымання.
Тым больш характэрным застаецца тое, што наймацнейшым у «Ведзьме» было для мяне адчуванне красы прыроды.
Невыпадкова ж i запомнілася з тых дзён такое моцнае, такое простае, такое чэхаўскае апісанне завірухі, што лютуе за акном:
«A ў полі ішла сапраўдная вайна. Цяжка было зразу мець, хто каго зжываў са свету i дзеля чыёй пагібелі заварылася ў прыродзе каша, але, мяркуючы па несціханым, злавесным гуле, камусьці даводзілася вельмі туга».
Гэта — далека не ўсё, што адбывалася за акном, ды мне здавалася i здаецца, што ў карціне завірухі іменна гэтыя штрыхі найбольш істотныя, найбольш чэхаўскія. Як Млечны Шлях, які «вырысоўваецца так ясна, нібы яго перад вятам памылі i пацерлі снегам»; як тая івалга, im о спявала ў старым садзе нехаця, слабым голасам, «відаць, таксама старэнькая»; як тое шкельца, што… Ды, божа мой, хочацца ўсклікнуць зноў: рэдка каму ўдаецца даляцець да палавіны чэхаўскага стану!..
Так усклікнуць я мог бы пазней, калі ўжо далека-глыбока забраўся ў раскошны свет ягонай творчасці. А тады, хлапчуком, я толькі рот разявіў, толькі затрымцеў ад першага захаплення.
I невыпадкова, відадь, колькі б разоў ні перачытваў я Чэхава, у тых пачуцдях, у той цудоўнай музыцы, што абуджаецца ў душы ад ягонага ўспрымайня прыроды, першай струной звініць пачуццё ўпершыню перажытай радасці — сустрэчы з чароўным чэхаўскім светам.
Цяпер — пра «Белалобага».
«Нарэшце шчашок змарыўся i ахрып: бачачы, што яго не баяцца i нават не звяртаюць на яго ўвагі, ён стаў нясмела, то прысядаючы, то падскакваючы, падыходзіць да ваўчанят. Цяпер, пры дзённым святле, легка ўжо было разгледзець яго. Белы лоб у яго быў вялікі, а на лбе бугор, які бывае ў вельмі дурных сабак; вочы былі маленькія, блакітныя, цьмяныя, а выраз усёй морды надзвычай дурны. Ііадышоўшы да ваўчанят, ён выцягнуў наперад шырокія лапы, палажыў на ix морду i пачаў:
— Мня… мня… нга-нга нга!
Ваўчаняты нічога не разумелі, але замахалі хвастамі».
Відаць, таму, што мяне перавезлі з гора да ў вёску пяцігадовым хлопчыкам i пазнаваць прыроду я пачаў з некаторым спазненнем, паасобныя малюнкі яе адбіліся ў памяці з асаблівай сілай.
Рэчы для звыклага вока надзвычай простыя: рамонкі на чыгуначным адхоне, васількі, калоссе, а над усім гэтым белыя кубкі ізалятараў на слупах, што бягуць насустрач нашаму таварняку з рассунутымі дзвярыма… Яшчэ прасцей: чатыры курыцы, выпушчаныя з падпечка на хату. То сястра, то кума, то суседка — хго ні прыходзіў да нас, каб сустрэцца з маёй маці, што вось i вярнулася пасля столькіх гадоў,— кожная што-небудзь прыносіла. Так яны i з'явіліся ў нашай хаце, чатыры курыцы, да якіх я прыг ляд аўся, для зручнасці прылёгшы на падлозе. Стракатая, белая, чорная, жоўтая… I ўсе з чырвонымі грабянцамі! А як яны стукаюць дзюбамі ў падлогу! A калі сонца засвеціць з акна, — якія ж яны ненаглядный ў сонцы!..
Потым былі галубы, аднаго з якіх, сірату, я выкарміў сам. Быў сабака, з якім я дружыў дзесяць год i пахаваў якога ўрачыста ўзрушаны. Былі каровы, якіх мы, праўда, білі попускам кіямі, але i напасвалі, нібы перапрашаючы за тыя здзекі, з асаблівай стараннасцю. Быў конь, з якім так добра было i маўчаць, i пагутарыць за плугам або ў лесе. Значна пазней, калі ён вынес цябе, партызана, з-пад куль, хацелася прытуліцца шчакой да ягонай цвёрдай шчакі, заглянуць у глыбокае, сіняе, ціхае вока…
Гэта ўсё было — кожнае захапленне ў свой час, гэта i сёння жыве, як дома, у найбольш утульным куточку душы.
З асаблівай прыемнасцю прачытаў я днямі простыя, мудрыя i такія вясёлыя словы Астапа Вішні:
«Ездзілі на паляванне. Гэта — не ўпершыню i не апошні раз. Нічога!
I як радасна, што я нічога не забіў!
I як радасна, што я яшчэ паеду (абавязкова!), каб што-небудзь забіць!
I як радасна будзе, што я нічога не заб'ю».
Гэты дзённікавы запіс азначаны датай: 23 студзеня 1952 года.
На паўтара года пазней i я меў шчасце пазнаёміцца з гэтым цудоўным сынам любай Украіны, быць у яго кабінеце, здзіўляцца процьме карцін i малюнкаў, падараваных яму сябрамі, па-блазенску, глыбока ў душы пабойвацца яго сабакі, што лез, мармычучы, да рук, каб палажыць i мне на далоні цяжкую, шакаладнага колеру, галаву. Як супрацоўнік «Маладосці» дзён некалькі перад гэтым я папрасіў Вішню даць нашаму часопісу якую-небудзь гумарэску. A ў прызначаны тэрмін атрымаў з яго рук зусім не сатырычную, а проста сонечную замалёўку. I так здзівіўся гэтаму, i так расчуліўся, калі ён, як спачатку здавалася, сатырычна калючы стары ў парусінавым кіцелі, сівы, ссутулены, па-бацысоўску абняў мяне на развітанне.
Тады яму ішоў ужо сёмы дзесятак. A колькі ж па-дзіцячы пяшчотнага, чыстага было ў яго душы, добра знаёмай з бурамі i болем. Цяпер, калі ўжо i да мяне прыйшлі гады найбольш адказнай сталасці, i я з ціхай радасцю чую яго пасмяротны i несмяротны голас. I думаю, што вельмі добра таму, хто не растраціў пачуццяў, так шчодра адпушчаных нам пры ўступленні ў жыццё. I ў голасе Вішні мне чуецца нешта ад Чэхава, тое, чым падтрымаў ён нас у самым дарагім.
Таму i з'явілася гэта адступленне.
Ну, а да чаго тут сабачка, у якога на лбе — ад знака дурасці, белы бугор? Да чаго тут i тое: «Мня… мня… нга-нга-нга»?
Ды да таго, что ў неабдымным свеце, які я люблю, на які я прагна i нястомна гляджу вось ужо больш за сорак гадоў,— у гым невымоўна прыгожым свеце гэты, так небывала пераказаны шчанячы брэх звініць для мяне напамінкам пра тыя восеньскія вечары, калі я чыстай душою падлетка ўспрыняў яшчэ адно радаснае адкрыццё: у гэтым свеце ёсць цудоўны, родны чалавек, што ўмее так многа бачыць i так весела любіць!..
Неўзабаве пасля гэтага ён прывёў мне сваю непараўнальную Каштанку з яе трывогай, што гаснадар можа знайсці i з'есці схаваную за шафай курыную лапку. Ён паказаў мне свайго Івана Іванавіча, цыркавога гусака, што так i не дажыў да вясны, не пахадзіў па сонейку, па траўцы. Нібы казачны маг-чараўнік, ён ціхенька прывёў мяне ў тую канюшню, дзе возчык Іона дзеліць няўцешную тугу з худой, таксама ўшчэнт падбітай памочніцай…
Цяжка ўстрымацца i не выпісаць яшчэ адзін абзац, які, як i ўсё чэхаўскае, не сцёрся i не сатрэцца ад бойкага абароту.
«Так вось, брат кабылачка… Няма Кузьмы Іоныча… Не захацеў з намі жыць… Узяў i памёр дарэмна. Цяперака, скажам, у цябе жарабятка, i ты гэтаму жарабятку родная маці… I раптам, скажам, гэта самае жарабятка памерла… Хіба ж не шкада?»