Страница 57 из 136
A маці, якой «Бог смерці шкадуе», увесь свой век пакутніца пры такім сыне, ідзе цяпер за дваццаць кіламетраў у райцэнтр, каб, можа, пенсію якую за Пятра далі…
1956
ПАРЫЖ, КАФЭ «МАДРЫД»
За шкляною сцяной мноства хвалістых папугайчыкаў. Цалуюцца сабе пры людзях, як сапраўдныя французы. Афіцыянткі ў брэтонскіх нацыянальных касцюмах. Ветлівы малады дырэктар добра гаворыць па-нямецку; скромна хваліўся, што ведае рускую літаратуру, гутарку пра якую пачаў з Дастаеўскага.
Старая, кульгавая, з кіёчкам, у дарагім футры, хоць па дварэ пагодлівы, цёплы кастрычнік, мадам прыходзіць есці вельмі акуратна. Есць доўга, старанна глытаючы процьму вустрыц, старанна фарбуючы губы: пасля яды…
Адной з афіцыянтак я падарыў некалькі маляўнічых паштовак з аўтографамі пашай турысцкай групы. Яна знайшла на адвароце паштоўкі серп і молат, паказала на іх пальчыкам, усміхнулася і ўзняла кулак: «Рот фронт!» Пры дапамозе дырэктара расказала нам, што брат яе, рабочы сцэны пры «Камэдзі Франсэз», быў летась у Маскве. Слова «брат» яна сказала па-французску, па-англійску і, за мной, па-нашаму… Мілая, баявая чарнушка.
Тым часам да старой мадам за суседнім сталом падсела другая. Гэтае «брат», «рот фронт!» і ўсё шчабятанне дзяўчыны з намі абурыла абедзвюх мадам. Яны паклікалі афіцыянтку да сябе і доўга, нудна скрыпелі па яе, дакараючы. Пасля паклікалі дырэктара. Злёгку і з годнасцю схіліўшыся, ён слухаў іх з прафесійна ветлівай цярплівасцю: кліенткі, мусіць, даўнія.
Дзяўчына — каля нашага стала — усміхалася, нават і падміргнула мне на тых, а на развітанне дэманстратыўна ўсім нам паціснула рукі і зноў з мілай усмешкай узняла кулачок — «Рот фронт!».
1951
АСКОЛАЧАК ВЯСЁЛКІ
«…Дзед біў, біў — не разбіў, баба біла, біла — не разбіла…»
Юрку не біў ніхто. Усе яго прасілі. Сястрычкі наперабой паказвалі, як гэта робіцца. Мама злавала, што ён яе — нават яе! — не слухае. Прасіў сам бацька. Сарамаціў свайго Юрася, гаворачы з ім, як мужчына з мужчынам. Прасіла, нарэшце, госця-бабуля — вельмі заслужаны дзеяч найвышэйшага мастацтва, нястомная вясковая работніца, што нібы так сабе, нібы між іншым выгадавала сямёра дзяцей i дзевятнаццаць унукаў. Дваццатаму ўнуку яна гаварыла:
— Ну, зрабі ўжо, каток, зрабі. Пакажы ты нам гэтае дзіва, а то паеду заўтра дахаты i не ўбачу. Ну, вось, глядзі!
Пляскаючы ў такт сухімі, дрыжачымі рукамі, яна пачынала кволым старэчым голасам тую несмяротную песню, якой захапляліся i яшчэ будуць захапляцца мільёны сястрычак i брадікаў, мамаў i татаў, бабуль i дзядоў:
I гэтак далей. А можна i зноў ад пачатку. Усё роўна будзе аднолькава хораша. Каб толькі песні той дапамагалі маленькія ручкі з растапыранымі пальцами, каб быў па вушы раскрыты ад радасці рот ды каб смяяліся вачаняты.
Вучыцца Юрка не хоча.
Ён стаідь у сваім ложку (ад сцяны — дыван, ад хаты — сетка), трымаецца аберуч за жалезны прут i то смяецца адназубым роцікам, то робіць тое, што ўжо добра завучыў: зусім як бацька, ляскае языком.
— От нехарошы! Мы цябе больш насіць не будзем, ні Алеся, ні я…
— Дурань! — злуецца мама.
I ўсім гэта смешна, нават самому Юрку. Ён смяецца залівіста, яшчэ раз ляскае языком, а потым надзімае губы i, зверху ўніз шмаруючы па ix кулачком, вельмі задаволена робіць «брр!».
— Не нова гэта, не нова, — усміхаецца бацька. — Пашырай, брат, рэпертуар.
I бабуля, вядома, таксама гаворыць сваё: яна бароніць унука, як быццам тут нехта i сапраўды на яго нападае.
«…Баба біла, біла — не разбіла. Бегла мышка, хвосцікам махнула…»
Махнула хвосцікам не мышка, а рыбка — госдя з той цудоўнай краіны, што называецда Кітай. Залатая рыбка, у якой дзіўнае імя — Шубункін.
Яна плавала ў акварыуме, што стаяў у другім пакоі на акне. Плавала не ад на: ix было пядь, i ўсе залатыя, i кожная называецда Шубункін.
У акварыуме чатыры шкляныя сценкі i гіясчанае дно, дваццаць літраў чыстай вады і, мусіць, некалькі тысяч каменьчыкаў — большых, меншых i зусім-зусім маленькіх, якія лічацца пясчынкамі.
Каменьчыкі — з Крыма, дзе раскошнае сонца i стройныя, вечназялёныя кіпарысы, дзе цёплае мора шуміць дзень i ноч — напявае ласкава, нястомна палошча камяністы, пясчаны бераг, выкочвае на водмели яго з прахалодных глыбіняў такія вось, як у акварыуме, каменьчыкі.
Яны шматфарбныя, бліскучыя, празрыстыя; у ix прыгожыя дзівосныя імёны: халцадон, сердалік, нефрыт…
Разам з каменьчыкамі пясчанае дно акварыума ўсцілаюць малыя i большыя ракавінкі; акамянелыя кіпцюры калісьці грозных крабавых клюшняў; адшліфаваныя хвалямі, як бусіны, кавалачкі шкла.
Разам з крымскімі ёсць у акварыуме каменьчыкі i ракавінкі з гарыстай, сонечнай Югаславіі, дзе працавітыя, мужныя людзі i ў казцы, i ў песні мора сваё называюдь пяшчотным i звонкім імем Ядран.
Над гэтым цёмна-блакітным морам усё — i яснае сонца, i белыя чайкі, i зялёныя кедры, — усё такое прыгожае, што ўсяго, здаецца, узяў бы патрошку дахаты — на светлы ўспамін.
Бацька, які прывёз з Масквы, з заалагічнага магазіна, залатых кітайскіх рыбак Шубункін, з Крыма — каменьчыкі i ракавінкі, i там, над блакітным Ядранам, думаў пра самую светлую радасць. Дочкам, якія чакалі яго, i Юрасю, нараджэння якога ён чакаў з небывалай трывогай, бацька прывёз ад усёй адрыятычнай прыгажосці зялёную шышку з магутнага кедра, што шуміць над хвалямі на чарнагорскай кручы, белае чайчына пяро, што ляжала на шэрым гарбе маленысага каменнага астраўка, некалькі яркіх, празрыстых каменьчыкаў, што блішчэлі на гарачых, пуховых пляжах песеннай Далмацыі…
«…Бегла мышка, хвосцікам махнула — яечка ўпала i разбілася…»
Залатая рыбка Шубункін махнула сваім празрыстым, раскошным, як шлейф каралевы, хвастом, i стаўся цуд — упершыню пасля доўгай зімы з двара ў акварыум заглянула сонца.
Заглянула адным краечкам вока, a ўсё ж у вадзе за шклом зайграла вясёлка…
Юрка, якога перасталі нарэшце вучыць, якога выпусцілі нарэшце з-за сеткі на падлогу, папоўз па дыване вельмі хутка, вельмі пацешна перабіраючы каленцамі.
Паўзці для Юркі — гэта значыцца не ляжаць, не сядзець, не стаяць, узяўшыся за край ложка, а самому рухацца, самому авалодваць прасторай. Ніхто з нас не памятае гэтага пачуцця, а яно, відаць, вельмі прыемнае!.. Чарнавокі, светлавалосы Юрась нават паўзці адразу не можа: падпаўзе трохі, сядзе i азіраецца. Як тут нова ўсё, як прыгожа! Ану, далей!..
I вось — махнула залатая рыбка хвастом, заглянула ў акварыум сонца, у вадзе за шклом зайграла вясёлка. А хлопчык поўз… Ды не поўз! Ён бег, мякка, як кот, тупаючы далонькамі i каленцамі па пушыстым i, як расквечаны поплаў, вялікім для яго дыване. А потым спыніўся, сеў i азірнуўся навокал.
У чорных, як пераспелыя вішні, вачах гулліва заіскрылася золата рыбінай лускі, адбілася вада, у якой ласкава пераліваліся водбліскі чарнаморскіх i ядранскіх каменьчыкаў… Крыштальна чыстая вада беларускіх крыніц з асколкам яркай вясёлкі усмешкай сонца — аднаго для ўсіх!..
Казка канчаецца. Нічога тут не ўпала, не раз білася…
Толькі светлы i кучаравы Юрачка раскрыў ад здзіўлення свой адназубы рот, развёў рукамі, i дзве далоныа з ружовымі растапыранымі пальчыкамі самі нарэшце запляскалі!
Казцы — канец. I дзед не плача, i баба не плача…
Усе стаяць у дзвярах. Потым дзяўчаткі i мама бягуць да Юркі. Сястрычкі рагочуць, а мама хапае на рукі таго, каго толькі што называла i неадпаведна, i недарэчна, і, зрэшты, зусім не злосна дурнем. Хапае i многа цалуе яго — за яшчэ адно дасягненне. Падыходзіць тата, а за ім, цягнучы хворыя ногі ў валенках, ідзе да Юркі бабуля. Ідзе i ўсміхаецца такім чынам, што на маршчыністым твары яе вельмі выразна напісана:
«Ну, вось i дваццаты тым часам робіцца чалавекам!»
1957
КАРАВАЙ
Мядзельшчына. Жніво. У ціхай, сонечнай вёсцы над возерам спыніўся «Масквіч». Тры дачныя мужы, што вярнуліся з горада, яшчэ як быццам не нацешыліся сваей кампаніяй — закурваюць, стоячы каля машыны.