Страница 126 из 136
Яна прыйшла за Проньку з далёкай вёскі. Тады маладзенькая, сарамлівая, цяпер i памажнелая i пасмялелая ў хаце i з людзьмі. Пасля Толі пагодкам нарадзілася дзяўчынка, а Зося зноў была прыгожай, маладой, як i раней, i ў новай сталасці ca сваёй, назаўсёды дадзенай, мілай, як быццам дзіцячай усмешкай, якую ўзяў ад яе, i так хацелася, каб назаўсёды захаваў яе Толік.
У панядзелак, пасля чарговага паходу да свае Зіны, Васіль не пра яе расказаў мне яшчэ што-небудзь, a расказаў… пра маю… пра Зосю… Не думаючы, што вось ён яшчэ раз залез у мае патаемнае.
Васіль ішоў Раманавым дваром, потым па агароднай дарозе, а тады, штосьці заўважыўшы, спыніўся пад вішняй.
Што ж ён заўважыў? Ды нічога незвычайнага. Быў ранні пагодлівы адвячорак, нядзеля, прыемная пара, пярэдых паміж сенаваннем, якое закончылася, i жнівом, якое вось-вось пачнецца. Стараваты, як мне здавалася, Пронька па-свойму спакойна i важна ішоў ca свайго двара ў прыгуменную адрыну. Не бачачы Васіля, адчыніў палавіну дзвярэй, увайшоў туды, знік, а дзверы засталіся прыадчыненыя.
Сюды ж, аказваецца, ішла i Зося. Нібы чагосьці там, у хаце, не закончыўшы, а то i знарок не надта спяшаючыся («Вытрывае, вельмі ўжо загарэлася», — як за яе падумаўшы, сказаў мне Васіль), яна ішла за мужам зводдаль. На свежае сена, у вольную волю, бо дзе ж там — у люднай хаце ды ў белы дзень…
Адрынку з сярэдзіны зачыніла яна. А пакуль зачыніць, пакуль зусім не звузілася шчыліна паміж дзвюма палавінкамі шырокіх, шэрых дзвярэй, Зося ўсміхнулася. Заўважыла пад вішняй Васіля i ўсміхнулася. Ужо як сталаму, які ведае, што да чаго, аднак i маладзейшаму не толькі за Проньку, але i за самую яе: хоць ты ўжо i дзяцюк, ды шчасце такое, як наша, звычайнае, спакойнае, табе яшчэ недаступна…
«На трэцяе былі, відаць, закладзіны», — закончыў свой расказ Васіль. I гэта не здалося мне, калі пасённяшняму ўспамінаю, грубаватым, але вельмі змястоўным — было. Зайздросным, раўніва пакутлівым — таксама.
I вось тады, у тыя дні са мною адбылося страшнае, дзеля чаго я наогул усё гэта ўспамінаю.
3
Ад рання я быў у полі, даворваў папар пад жыта, на восень, вярнуўся ў самы пачатак спёкі, выпрагаў з плуга (на санках) Каштанку, а мой найменшы сябрук круціўся каля мяне адзін, без Валодзі i Валі. Прыбег, бо быў якраз на вуліцы. Толя не «памагаў» у чымнебудзь, са сваімі бясконцымі «што хэта, ха?», а вельмі ж нешта раздурэўся. Спачатку ён, смеючыся, бегаў вакол жарабяці, якое таксама стамілася на ворыве, то гойсаючы там, то поўзаючы побач з маткай за плугам, i было вялаватае, нават i потнае. Потым Толя забегаў вакол Каштанкі i мяне. Я быў штосьці задуманы i не заўважыў, як ён, збочыўшы з круга, скокнуў кабыле пад жывот і, выскачыўшы на другі бок, радасна, пераможна крыкнуў:
— Міся, глядзі!
Я вінаваты быў, што не спыніў, не паўшчуваў яго, i ён, нібыта разгуляўшыся паміж ножкамі стала, шмыгануў пад Каштанку зноў. I ўжо не проста пад жывот, а з-пад жывата паміж задніх ног. Стомленая, злосная ад мух кабыліца капрызна трэпнула нагой, i Толя паляцеў ад яе — збоку ад плуга. Я рвануўся да яго, а Каштанка, з яшчэ нязнятым хамутом, — ад нас. Як быццам са страху: чаго нарабіла!.. Малы — на зямлі, пад нагамі — зайшоўся ад плачу, заліўся крывёю… На мой страшэнны крык прыбег сам Пронька, бо дома ў нас нікога не было. Ён моўчкі схапіў Толіка з маіх рук i подбегам панёс дамоў.
А я, ужо не памятаючы не толькі пра кабылу з жарэбем ды пра плуг сярод двара, — нічога не памятаючы, пайшоў чамусьці да гумна.
У пустым, падрыхтаваным для новых снапоў прыстаранку, ад мышэй засланым церпка-духмяным палыном, я вяла лёг вачыма ў той палын і, нічога не бачачы, не чуючы, паўтараў:
— Я за-біў ча-ла-ве-ка… Я за-біў ча-ла-ве-ка…
Паўтараў i трымаўся за гэтыя бездапаможныя доўгія словы, як быццам нацягнутыя вяровачкай, сям-там перацёртай, нацягнутыя назаўсёды над чорнай ужо прорвай, паўтараў i нібы ў ix, у слоў гэтых, прасіў паратунку.
Павінна была прыйсці Толева бабуля, жміндлівая «мая каманда», i праклясці мяне самым апошнім праклёнам. I я нават не варухнуўся б у сваім палыне.
Павінен быў прыйсці важны Пронька i, як бацька, забіць мяне тут. I я не падумаў бы абараняцца або крычаць.
Павінна была прыйсці сама яна, Зося, i ў мяне не знайшлося б ні духу, ні сілы, каб устаць i зноў упасці — да ног яе, ногі ёй цалаваць…
Ніхто не ішоў.
Хоць бы ўжо маці наша прыйшла напаследак, але ж яна яшчэ там усё недзе, у цёткі Агаты, сваёй сястры, што захварэла цяжка ў сваіх Несутычах.
I прыйшоў мой Васіль, што ездзіў з дзядзькам Раманам у Мір, прадаваць вішні, i вось якраз — як жа дарэчы! — вярнуўся.
Васіль таксама многа чытаў. Днямі ён з нейкай, як заўсёды, выпадковай кнігі (цяпер не памятаю ўжо, з якой) вычытаў мянушку для мяне, яшчэ ад ну, нязлосную i толькі нашу, смешную для нас двух.
— Ганс-бублік, — сказаў ён, — не плач! Толя жьь вы. Адно па лобе трошкі шкрабанула. Уставай!
Толькі тады я заплакаў.
…Якое шчасце! — я не забіў, ён i сёння жыве, толькі з ледзь-ледзь прыкметным рубчыкам на разумным ілбе матэматыка. Мы сустракаемся рэдка, але прыемна. Толькі ні разу за сорак гадоў не сустрэліся ў нашай вёсцы, дзе ўжо нікога ў нас абодвух не засталося, a ўсё тут, у горадзе, дый то больш па тэлефоне. Адносіны ў нас сталыя, бо i яму ўжо за пяцьдзесят, але ж i сёння ў мяне, нібы калісьці з Васілём, ёсць, i толькі сваё, патаемнае. Не сказаць жа яму, што падлеткам я быў закаханы ў ягоную маці, цяпер даўно ўжо бабулю, што дажывае недзе пры адной з вясковых дачок.
«Быў закаханы…» A ці ж яно — усё тое — зусімзусім прайшло?..
Вось жа i сёння я не той свой жах успомніў адразу, a ці не раней за яго — тую ўсмешку, хоць i не мне, праз дзверы, што зачыняліся з сярэдзіны.
Чаму ён, гэты ўспамін, які мне зрэдку пабліскваў калісьці ў маладзейшай памяці, цяпер паўтарыўся, нібы зусім не паблеклы ад часу?
Учора бачыў я хлопчыка на руцэ ў маладзенькай i маладосцю сваёй сімпатычнай мамы. Мы стаялі ў магазіне самаабслугоўвання, у чарзе да касы. У правай руцэ маладой гаспадынькі, што стаяла перада мною, быў металічны кошык з хлебам, маслам i пакетам малака, а на левай яна трымала малога. Яго чарнявая галоўка была, над маміным плячом, навернута тварыкам да мяне, а мама не азіралася, i твару яе я не бачыў. Толькі профіль мільгнуў разы два.
Малы, які пакуль што ведае, відаць, адно-два-тры першыя словы, так пільна прыглядаўся да мяне, i смех так міла хадзіў па ягоных губах i вачах, што я, ледзь не міжволі, падміргнуў яму. I ён, нарэшце, усміхнуўся. А мне прыгадалася раптам яшчэ падлеткам сустрэтае ў Лермантава: «Воздух чист и свеж, как поцелуй ребенка». I любоў да дзяцей, асабліва бацькоўская, непасрэдна найшчаслівейшая, быццам уся адразу, як сонечны, буйнакраплісты дождж на траву i лістоту, вярнулася да мяне.
Маладзенькая маці малога мне, вядома ж, не ўсміхнулася. Мне гэта ўчора як быццам i не патрэбна было. Зрэшты, твару яе я так i не ўбачыў, a ўсмешку хлопчыка, адрасаваную мне, не бачыла яна.
Затое праз усмешку, чыстую i свежую, як пацалунак дзіцёнка, — як ні дзіўна, а то i недарэчна, няскромна здасца каму-небудзь, — я зноў убачыў усмешку тое матулі, нашай вясковай суседачкі Зосі, убачыў амаль па-юнацку хвалююча, сёння здаецца — усё-такі чыста.
1983
СУМЛЕННІЦА
Новая хата, у якой мы часова жывём, чыстая i абстаўлена, як i ў многіх у гэтым пасёлку, «па-гарадскому»: з сервантам, канапай, тэлевізарам. На вялікіх вокнах — крухмальная пругкасць i снегавая бель гардзінаў, за якімі высока чырванеюць вяргіні, а далей відаць зялёнае — грады, яблыні, лес.
Туды, па чабор, пайшлі мае жанчыны, жонка з малою ўнучкай. А я сяджу, нарэшце, за сталом. Як быццам пішацца, нешта жывое пачаў… I не пачуў, як хтосьці за сцяною ўвайшоў, двойчы легка рыпнуўшы дзвярыма, з двара на ганак, а з ганка ў кухню. Пачуў я ўжо толькі го лас адтуль, жаночы:
— Ёсць тут хто ці нікога няма?