Дом

Баран

«Бэра-Бэра-Бэра-Бэра...» — мы, я i дзед, так клiкалi свайго барана, выманьваючы яго са статку, што вяртаўся з поля, кавалкамi чорнага хлеба. Бэра бег да нас, выводзячы за сабою i чатырох авечак. Хлеб баран любiў. Еў са смакам. Пакармiўшы, можна i пакатацца на баране. Дзед падсаджваў мяне, чатырохгадовага, на шырокую цёплую спiну. Я браўся за гладкi рог, дзед, трымаючы за другi рог, абводзiў барана вакол падворка. Авечкi чакалi каля гумна, побач з кароваю Зоркаю, што пiла з вядра ваду. Мае дзецi не каталiся на баранах — толькi на конях i толькi на спартовых.

Дратаванне

Ёсць у свiннi звычка рыць зямлю. Каб яна не рыла гумно, яе дратуюць. Дзед навучыў мяне дратаваць падсвiнкаў. Ён прывёз iх — яго i яе — у мяху. Купiў на нядзельным кiрмашы ў мястэчку. Кабанчык быў белы, а свiнка рабая, у чорныя плямы. Дзед адшчыкнуў два кавалкi меднага дроту, завастрыў iх на наждаку i спярша папрасiў мяне патрымаць кабанчыка. Я моцна прыцiснуў свiную галаву да зямлi, а дзед спрытна прабiў дротам лыч i закруцiў яго, пакiнуўшы вялiкую пятлю, каб, калi кабан вырасце, пятля не раздзерла лыч. Каб дратаванне рабiлася зараз, а не трыццаць пяць гадоў таму, я б сказаў: «Мы зрабiлi свiннi пiрсiнг», а так даводзiцца гаварыць «дратаванне». Зрэшты, слоўца «дратаванне» можна ўжываць замест слова «пiрсiнг». Дзiўным было тое, што падчас пiрсiнгу кабанчык нацурыў, а свiнка абрабiлася. Добра, што дзед папярэдзiў мяне, i я не ўфэндаўся.

Мяхi

Капаю з дзедам Уладзiмiрам пограб. Сонца. Спёка. Пот у вочы цячэ. Дзед махае рыдлёўкай поравень са мною i яшчэ распавядае пра тое, як працаваў грузчыкам на чыгунцы... «Усе думаюць, што грузчык мусiць быць вялiкiм. Неабавязкова. Грузчык можа быць i малы. Галоўнае, каб спрыт меўся. Каб ведаў: як закiнуць мех на плечы, як несцi, як скiнуць. Можаш быць вялiкi, як гара, а няправiльна падымеш i парвешся...» Пасля абеду я адмаўляюся капаць пограб, дзед дакопвае без мяне. Мусiць, i рыдлёўку, як тыя мяхi, трэба ведаць, як браць.

Вера

Наколькi рэлiгiйная была баба Броня, настолькi абыякава да ўсяго гэтага ставiўся дзед Валодзя. З усiх царкоўна-касцёльных абрадаў ён шанаваў выключна святы i, як сапраўдны беларус, святкаваў як праваслаўныя, так i каталiцкiя, жончыны. Слова «Бог» ад дзеда Уладзiмiра я нi разу не пачуў. Цi то мала гаварыў з iм, цi то слухаў няўважлiва... Хаця не, слухаў я дзеда ўважлiва, бо ставiўся да яго з вялiкай павагаю.

Хата

Калi памёр дзед Уладзiмiр i мы, старэйшыя мужчыны, засталiся ў хаце пасля жалобнай вячэры, каб вырашыць лёс маёмасцi, упершыню я адчуў, як пасунуўся час, як з маладзёна я пераўтварыўся ў мужчыну, чыё слова мае вартасць, важкасць, кошт. Тры дзедавы сыны: Чэсь, Сава, Ян i старэйшы ўнук завялi гаворку, што каму пяройдзе. З-за стомы i гарэлкi гутарка пайшла ў крывы бок. Тата, як старэйшы, хацеў, каб яго слова было галоўнае. Сава, якi пражыў усё жыццё побач з бацькамi, адно ўсмiхаўся, бо ведаў вынiк той гаворкi наперад. Дзядзька Ян, абапiраючыся на аўтарытэт таты i меркаванне аднавяскоўцаў, меў намер прадаць хату. Я чамусьцi падтрымаў Саву. Ён адзiны, хто жыў на нашае зямлi, хто дапамагаў дзеду штодня, хто заслужыў тую невялiкую спадчыну. Тата з Янам зазлавалi на мяне, але выйшла ўсё адно на Сававу карысць, бо нi я, нi Ян, нi тата, як з’ехалi пасля пахавання, так больш нi разу ў дзедаву хату i не зайшлi, а дзядзька Сава кожнае лета жыве ў ёй. Перабiраецца са свайго мястэчка Наваельня ў нашую вёску Варакомшчыну, бульбу садзiць, сад даглядае. Нi таты, нi Яна ўжо няма, але я не паспеў пераканаць iх у правiльнасцi сваiх словаў, сказаных на карысць Савы, бо дзедава хата для iх была хутчэй сiмвалам веры, чым рэальнай будынiнай з бярвёнаў. З такiмi стратамi нельга змiрыцца, як са смерцю бацькоў.

Частка пятая. Мама + тата

МАМА

Кашулi

Тату, ужо ледзь жывога, прывезлi на лецiшча, у Валоўшчыну. Ён любiў свой блакiтны двухпавярховы дамок у крышку неахайным садзе з яблынямi i кустамi парэчак. Тата сабраў свае старыя кашулi i папрасiў маму памыць. Там няма гарачай вады. Мама грэла яе i за некалькi дзён перамыла ўсе чыста кашулi. Каб тата, крый Бог, не даведаўся пра свой блiзкi сыход.

Пас

Дзядзька Антон падарыў мне салдацкi пас з важкай абзоранай спражкаю. Я вельмi ганарыўся скураным пасам. З iм я быў непераможны ў свае адзiнаццаць гадоў. Калi перацягнуць такой зброяю па рэбрах, выдатны атрымлiваецца ўдар. Толькi бiўся я тым пасам, можа, якiх тры разы, дый то пабойваўся рассекчы галовы сваiм аднакласнiкам. Пасам лупцавалi мяне. За боты, поўныя вады, за двойкi па паводзiнах, за падманы, за гырканнi на бацькоў, за ўцёкi з дому... Было за што бiць. Балазе пад рукою выдатны пас. Ён ляжаў на палiчцы сцянной шафы ў вiтальнi. Выдатны пас. Перацягнуў раз-другi па плячах — i болей не трэба. Бiла мяне мама. Тата сыходзiў у кабiнет, як толькi пачыналася сварка. Мама брала пас, сварылася i лупцавала. Было за што.

РУКА

Адзiн з самых даўнiх успамiнаў пра маму звязаны з яе рукою. Я, двухгадовы, ахоплены страхамi i не магу заснуць. Прашу: «Мама, дай мне руку». Мацi сядае на ложак i кладзе далонь на падушку. Я абдымаю цёплую руку, супакойваюся i засынаю.

Малако

Не ведаю, хто такое прыдумаў i падказаў маме. Але нехта даўмеўся, што жаночым малаком добра прамываць мае хворыя вочы. Якраз нарадзiўся брат. Мама, калi кармiла яго, клiкала мяне i пырскала ў вочы малаком. Вочы ў мяне сапраўды моцна балелi, я страшэнна не любiў дактароў i розныя працэдуры, у тым лiку i малочныя прамываннi. Трываў, вядома. Плакаў. Слёзы змешвалiся з малаком, я iх размазваў па шчоках. Iшоў мыцца. З люстэрка на мяне злосна глядзеў першакласнiк, размалёваны мамiным малаком.

Ахвяры

Дзеля татавай творчасцi, дзеля мяне з братам мама адмовiлася ад кар’еры. Цi шкадавала яна? Пэўна ж, так. Каб не шкадавала, дык i не ведаў бы я, што ёй прапаноўвалi пайсцi ў аспiрантуру, застацца працаваць у Нацыянальнай бiблiятэцы, а яна выбрала сям’ю. Мама заўсёды выбiрала сям’ю. Калi ў брата ўзнiклi цяжкасцi з урокамi, мама адмовiлася ад пасады загадчыцы бiблiятэкi i пайшла працаваць у школу настаўнiцаю працы. Мама заўсёды жыла болей дзеля нас, чым дзеля сябе.

Малюнкi

Намаляваць маму цяжка. Вельмi блiзкi чалавек, немагчыма аддалiцца, цяжка зiрнуць адстароненымi вачыма. Таму, колькi нi рабiў я спробаў намаляваць партрэт, не атрымлiвалася нiчога вартаснага. Аднаго разу, у iнстытуце, калi я ўшчыльную вывучаў кубiзм з ягоным жывапiсным рэчывам, адзiн сiвагаловы мастак спытаў: «А мацi сваю ты таксама будзеш раскладаць на квадраты i кубiкi?». Малаадукаванасць выкладчыка не ўразiла — большасць з iх невукi, але нетактоўнасць абурыла, нiбыта ён вылаяўся на маю сям’ю. Спрачацца я не стаў. Адзначыў сабе, што партрэт мамы я абавязаны намаляваць, i ўсё тут. Намаляваў. Выпадкова. Не малюючы намаляваў. Знайшоў яго сярод старых накiдаў да вiтражу ў сабор Успення Дзевы Марыi. Шукаючы вобраз Божай Мацi, у 1982 годзе я зрабiў безлiч эскiзаў. Сярод iх знайшлася маленькая акварэль, на якой намалявалася не Дзева Марыя, а мая маладая мама. Тады i не заўважыў. Ёсць у мастацтве чароўнасць — здатнасць твораў жыць незалежна ад стваральнiка.

Маўчанне

Па тыднi, а то i па два я не гаварыў з мамаю, а яна са мною. «Мы не гаворым», — казаў я брату цi бацьку. «Чаму?» — «Не гаворым, i ўсё!» Прычыны сапраўды былi дробязныя, мiзэрныя. Пэўна, мы стамлялiся ад любовi, ад шчырасцi i цеплынi ўзаемаадносiнаў i пераставалi размаўляць, каб адпачыць. «Дом для цябе — толькi месца начлегу. Прыбег, паспаў i збег», — дакарала мама. Я замаўкаў, бо любiў свой прапахлы алейнымi фарбамi, застаўлены чарапамi i кнiгамi, завешаны палотнамi i малюнкамi пакой. Бацькi дазволiлi ператварыць яго ў майстэрню. А тут — начлежка. Крыўдна. Выйсцi з маўчання цяжэй, чым апынуцца ў iм. Але мы выходзiлi: побыт дае шмат нагодаў загаварыць. «Валодзя, вынесi смецце!» — «Зараз, а ты каву звары». Каву п’ем разам i гаворым доўга, бо так шмат адбылося ўсяго ўсялякага, пакуль маўчалi.