«Чорны кот»

Нягучна за сцяной шкрабнулі ўваходныя дзверы. Зміцер сцепануўся пад коўдрай, уявіўшы белыя клубы пары ад марозу, што ўваліліся ў чалавечае жытло.

«Трэба ўставаць, сябе не пералежыш, а хлопцы хай яшчэ паспяць, дасталося ім учора. Добра, што хоць усё абышлося, усе жывыя і здаровыя». Ён ціха апрануўся. Вочы хутка прывыклі да шэрага паўзмроку. Выцягнуўшы з-пад падушкі пісталет, сунуў яго ў кабуру і, прыхапіўшы лёгкія футровыя боты, выйшаў у пярэдні пакой пяцісценка. Справа над сталом цьмяна гарэла лямпа. Жанчына, худзенькая, някідкая, апранутая ва ўсё шэрае, бязгучна сноўдалася ля распаленай печы. За сталом сядзеў змрочны гаспадар у самаробным футровым кабаціку і курыў крамяны самасад. Тытунёвы дым мудрагелістымі шызымі пластамі слаўся па пакоі і, ляніва танцуючы перад агнём печкі, ныраў у яе чырвоны ад распаленага вуголля зеў.

- Добрага ранку, гаспадар! - Зміцер прысеў на ўслончык, які стаяў збоку ад стала, нацягнуў крыху здубелыя ад сушкі боты. Боты былі незвычайныя для гэтых месцаў і дасталіся яму выпадкова яшчэ ў Нямеччыне. Тонкая, добра вырабленая скура, трывалая калодка, якая амаль не прамакае, а галоўнае - унутры мяккае, залаціста-рудое футра. Якія толькі грошы яму за іх не прапаноўвалі!

- Хай сабе і вам будзе добрым, гаспадзін харошы, гэты ранак, - азваўся гаспадар, скручваючы новую самакрутку. - Толькі з таго канца ў вёску ноччу чужыя прыходзілі, добра, што да нас не дайшлі. Скрайку хаты тры абрабавалі і зніклі ў сваім лесе. Галоўнае, вас ніхто не шукаў. Можа, падумалі, што вы далей на Баяры праскочылі. Ужо вельмі вы ля мастка нашумелі, калі да нас ехалі. Добра, хоць нікога з лясных не зачапілі. З кім хоць ваявалі - бачылі?

- Ды хто ж яго ведае? З лесу па нас стрэльнулі разы два, ну і мае хлопцы з кулямёта паласнулі ў белы свет як у капеечку. Не тыя ў нас сілы, каб з бандытамі ваяваць. Балазе хоць кулямёт на другім вазку прыстасавалі.

- Можа, яно і добра, а можа, і дрэнна, хто ж яго адгадае. Што вы гэта, гаспадзін харошы, па нашых гмінах ездзіце? Калі не сакрэт, канечне...

- Ды які тут сакрэт: па школьных i моладзевых справах ездзім. Школы правяраем, з вучнямі і настаўнікамі сустракаемся...

- Дык гэта. няма ўжо ў нас школы, хоць і вёска вялікая, а школу забаранілі, даўно, яшчэ той вясной. Адну зімку дзеткі толькі і павучыліся. Кажуць, сам Кубэ, каторага потым забілі, дазвол даў. І настаўнік у нас харошы быў з суседняй вёскі, а настаўніцай жонка яго з нашых. І школу спраўна яшчэ за польскім часам грамадой пабудавалі. Школа, яна, вядома, засталася, а настаўнікаў пабілі. Хлопца - чырвоныя, а жонку ягоную «краёўцы» з сабой звялі. Дзе яна цяпер, ніхто і не ведае, - хутка і гучна вымавіла гаспадыня. Прамовіла, убачыла няўхвальны позірк мужа, сумелася і зноў пачала глядзець у печ.

- Во-во, ты там, гэта, яешню лепей смаж...

- Пачакай, гаспадынька, там у нас у мяшках недзе кавалак сала павінен быць, і хлеб, - успомніў Зміцер.

- Не хвалюйся, гаспадзін харошы, - перапыніў яго гаспадар, - твой кулямётчык перад тым, як спаць пайсці, мне харчаванне на ваш пражытак выдаў. Аж неяк няёмка: упершыню ўлада нас корміць, а не мы ўладу. Во трымайце ручнік, жонка святочны адшкадавала.

Стальмах прайшоўся па пакоі, разношваючы боты, перакінуў праз шыю ручнік, памыўся. Апрануў напаўвайсковы фрэнч з вялікімі накладнымі кішэнямі, паправіў кабуру з надзейнай невялікай «Берэттай», так што збоку яе амаль не было відаць, сеў за стол.

- Ну што, гаспадзін харошы, можа, па чарачцы, каб дзень не дарма прайшоў? - ці спытаў, ці прапанаваў гаспадар, дастаючы з-пад лаўкі пу­затую бутэльку.

- Ды не, дзякуй, з раніцы неяк не з рукі. Ды і са школьнікамі, калі з імі не піў, размовы не атрымаецца. Можа, вечарам, калі заначуем, то і па чарцы не пашкодзіць. Самі гоніце?

- А то ж. Да нас у краму гарэлку даўно ўжо ніхто не возіць. Калі б не дзедавы рэцэпты, ужо б даўно запаршывелі. Ну, няволіць не магу, а сам па звычаю кілішак апрастаю. На двары зіма, не вып’еш - акалееш. Ну, хай вам памагае пан Бог!

Гаспадар выпіў, адставіў бутэльку пад абразы. Адламаў кавалачак хлеба ад вялікага акрайца і запытальна ўтаропіўся на госця. Як быццам той мог даць яму адказы на ўсе пакутлівыя пытанні, што турбавалі яго сялянскі розум.

- Прабач, гаспадар, як вас завуць? Мяне Зміцер Іванавіч.

- Андрэем Апанасавічам завуся...

- А дзеткі вашы дзе? - падсоўваючы да сябе толькі што пастаўленую на стол гаспадыняй патэльню, спытаў як мага спакайней Зміцер.

Гаспадары пераглянуліся і неяк дружна засаплі.

- Дык няма дзяцей, - наліваючы сабе яшчэ адну чарку, адказаў гаспа­дар, - сышлі абодва. І дачка, і сын. Дачка яшчэ перад савецкай акупацыяй у райцэнтр вучыцца на медзічку падалася, а па вайне завербавалася на заробкі ў Нямеччыну. Сын, пасля таго, як школу зачынілі, у Баяры бегаў вучыцца, а потым неяк прыйшоў у шэрай форме, сказаў: «Усё, бацька, трэба змагацца за незалежную Беларусь без немцаў і саветаў!» І папёр у нас фармаваць аддзел нейкага моладзевага саюза з беларусаў. А тут тых беларусаў як кот наплакаў. Кругом больш усё каталікі і палякі. Ну, чалавек, можа, з восем назбіраў, неўзабаве кіраўнік іх старшы прыехаў на падводзе ды хлопцам і дзеўкам тожа форму выдаў, прамовы ўсякія казаў. А дзесьці праз месяц прыйшлі з лесу, спачатку «акаўцы», вызвалі сынка нашага ноччу на двор і добра так адлупцавалі, з тыдзень адлежваўся і па сябрах хаваўся. Потым прыйшлі «саветы», тыя днём прыйшлі, усю вёску сагналі, нашага Мішу і сябрукоў яго ля хлява паставілі...

- Яны дурняў гэтых някемлівых спачатку ў пустой школе пабілі, моцна змардавалі, - перапыніла мужа гаспадыня, - а што ім, многа трэба, дзеці ж зусім.

- Ну так, пабітых паставілі ля сценкі ды імем савецкага комсамола, якому, значыць, гэтыя хлопцы здрадзілі, прысудзілі іх да растрэлу. А ніхто з іх пра той камсамол нічога і не чуў. Ды і не было ў нас камсамоліі. Не паспела яна з’явіцца ў нашых мясцінах. У нас дзеці па касцёлах і цэрквах больш хадзілі, а не па чырвоных сходах. І вось іхні камандзір кажа: хто дабравольна адмовіцца ад іхняга саюза і ўступіць у партызанскі атрад, каб біцца за савецкую ўладу, тых памілуюць як аблудных. Чалавек шэсць выйшлі, а наш Мішык, ягоны сябар і яшчэ адна дзяўчынка засталіся ля сценкі. А тым, хто выйшаў, далі вінтоўкі з адным патронам і прымусілі страляць у нашых дзяцей. І што ты думаеш, гаспадзін харошы, стралялі дзеці ў дзяцей. Ну, пастралялі і сышлі ў лес, паабяцалі, калі яшчэ якая моладзевая суполка ў вёсцы з’явіцца, папаляць нас усіх разам з хатамі.

Але ж Бог літасцівы, і хлопчыка нашага не забілі, хоць і дзве кулі ў яго трапіла. А мы яго ўжо абмываць пачалі, а ён ачуняў. Ноччу завезлі ў Наваградак. Ён там у шпіталі паляжаў і пайшоў вучыцца ў гімназію, а цяпер і не ведаем, дзе. Кажуць, бачылі яго сярод коннікаў Рагулі. Толькі мы маўчым пра гэта, на магілку пустую ходзім, каб гэтыя чэрці з лесу не даведаліся. Табе вось распавёў, бо ты ёсць уласць.

Гаспадар цяжка ўздыхнуў, пацёр даўно не голеную шчаку і пачаў круціць чарговую самакрутку.

- Вы, гэта, ешце, а то стыне яешня. Ешце. Толькі вось гляджу я на вас і думаю, што ж з вамі, хлопчыкі, далей будзе? Пруць жа радзенцы зноўку да нас. І калі ўжо іх германец не адолеў, то што вы са сваімі пукалкамі зможаце? - Гаспадар закурыў і наліў сабе яшчэ. Падумаў, узяў парожнюю гранёную шклянку, чамусьці падзьмуў у яе і таксама наліў.

- Снедалі б вы і паціху ехалі ў Цырын, пакуль светла. Там хоць нейкі гарнізон ёсць, - парушыла маўчанне гаспадыня, падсаджваючыся да стала.

- Паршывымі нас усіх гэтая вайна зрабіла, і веры ні да каго не засталося. Развіднее, а калі хто сані вашыя ў нас на двары ўбачыць і пабяжыць да лесу? І што там будзе далей, аднаму Богу вядома. Вунь у Варончы, тут ад нас недалёка, прыйшлі насупраць ночы перад першым маем год таму да паноў Чарноўскіх партызаны, там толькі адны жанчыны былі, адна з іх цяжарная са сваім хворым мужам, ну яшчэ і ўбогі калека сляпы. Прыйшлі гэта, пасядзелі, паелі, гарэлкі гаспадарскай папілі, дзверы падперлі і спалілі маёнтак разам з жыхарамі. Ці то жывымі людзей спалілі, ці то спачатку пастралялі, толькі калеку выпусцілі, ты, кажуць, ужо і так слепатой пакараны за сваё буржуйства. А баб і дзяцей варанчанскіх прымусілі салому і сухое голле насіць, каб мацней гарэла. Так што беражыся ты, гаспадзін...