Страница 97 из 111
Тиихэдэнь Манжа хааниинь һураба ха:
— Тэрэ айлшантаймнай уулзажа хөөрэлдэбэ гут! Үбгэн ноёдынь:
— Угэ-хэлэхэгуй юм хаям, — гэжэ захалабад. Залуу ноё-няннь угэ тудажа абаад:
— Угэ хэлээ хамнай, таанар дуулабагуйт, — гэбэ.
— Дээдэ холын хун хамнайб, — гээ хамнай, — бусаха са-гаа үнгэршоод һуунам, — гээ хамнай.
Хабарай орой саг болоһон байба ха. Тиигээд уһа саһаар хэ-һэн хун байһаииинь багсаажа хэлэһэи байна,
Эдеэ асараба. Эдеэ асарахадаа, дээдэ захайн ноёндонь шабараар хэһэн ухэрэй толгой асаржа табиба. Удаадахи ноёндонь шабараар хэһэн гахайн толгой асаржа табиба. Гурбада-гаар ноёндонь шабараар хэһэн хониной толгой асаржа табиба. Дурбэдэхи ноёндонь шабараар хэһэн мориной толгой асаржа табиба. щ!
— Эдеэ бариит, — гэжэ айладхажа байнад. Доодо ноёниинь дээдүүлээ хараад ла һууна ха. Дээдэ ноёдынь неэхэ гэжэ уураг, шэхыень эмдэжэ һуунад ха. Залуу ноёниинь:
— Моринш дайратай гу? — гэжэ эдеэ баригшадаһаан һу-раба. Тиихэдэнь:
— Дайратай, — гэжэ хэлэбэд.
— Дайрыень аба, — гэжэ хэлэбэ ха. Дайрыень аба гэхзп| дэнь, нэгэ оньһоор неэжэ угэбэ. Тиихэдэнь амтан эдеэниинь хэрэгеэлтэеэ хуу байба ха. Тэрэ уедэ хааниинь нэрэ хайр үхэеэ багсаажа һураа ха. Эдеэлжэ дүүргэһэн хойнонь бэлэг хай-ралха үедөө, хаан дээдэ захайн ноёндо бэлэгээ үхэдөө, Түшээ-тэ хаан гэжэ нэрэ соло үгэбэ. (Түшээд лэ һууха ноён байна даа гэжэ хаан һанаа). Хоёрдохидонь бэлэгээ баряад, Сайн (һайн хун) хаан гэжэ нэрэ угэбэ. Гурбадахидань бэлэгээ уг-хэдөө, Баа ноён гэжэ нэрэ соло угэбэ. Дүрбэдэхидэнь, залуу-^ Дань Сэсэн хаан гэжэ нэрэ соло бэлэгтэйгээр угэбэ. Тэдэ бугэ-дэ бэлэгээ абаад, Монголдоо бусахаяа мордобод.
Мордоһоной хойно Манжа хаан эмээлтэй хууе эльгээбэ ха. Намнажа хусээд: Хаан иигэжэ 'һуруулба ха гэжэ хэлэ, — гэбэ.
— Үнэн худал4 хоёр хаана байдаг бэ? — гэжэ. Тэдэниинь дуугай ябана ха. Залуунь иигэжэ хэлэбэ:
— Унэн худал хоёр гээшэ хундэ байдаг юм, хоорондоо ду-рюу зайтай юм.
Тиигэжэ хэлээд, саашаа мордобод ха.
Хаандаа бусажа, тэрэ хүниинь ерэжэ, хэлэһэниинь хэлэбэ.
— Зуб лэ даа, — гэжэ хаан хэлэбэ.
— Шэхээрээ хазатай дуулабаш һаа, нюдөөрөө харахадаа зуб гэжэ һанаха юм ха юм даа, — гэжэ хаан хэлэбэ.
Нюдэи шэхэн хоёр дурюу зайтай байха юм.
Залуу монголой хааниие сэсэн хаан гэжэ шэнжэЬэн байха
юм:
63. ХОЕР БАЯН
Урдын урда сагта нэгэ ехэ баян хүн байгаа ха. Тэрэ баяни | малиин бэл-
шэхэдээ ара талаараа дуурэжэ, заха үзүүрын, хойто таладаа харагдажа байдаг байгаа ха. Баян хүн бардам, барлагуудтаа шэрүүн, мёри юумэ унуулхаяа хайрлажа, ябага нюсэгээр тэ-дээнээ адаһа мал даа намнадаг байгаа.
Ходо зобожо тулижа ябхадаа, хүлһэншэ ябаһан хүбүүшын хороо баяндаа бусалжа: "Амьдынш газарта үһөөгөө абаагой һаа, альбани газарта тоосоогоо абахабди", — гэжэ хэлсэдэг байгаа.
"Хундэ хортой, хартайгаар ябаһан хүндэ хараар хүртэ-дэг", — гэжэ буряад зон хэлсэдэг, муншье тиимэш байжа болоо. Тэрэ баян хэдэн һамгатаяа хамта һуугаад, үхибүүтэй боложо шадабагуй. Нэгэтэ тэрэ баянда холын нютагпаа нэгэ
баян айшаар ерэбэ., п".".".,".
Тэдэ хоёр баян бэе бэедээ бардамлаха' һанаатай. мэеэрхэл
дэнэ, шадалН эрдэмээ бэе бэедээ ф^^ШШшорд тумэр хаяжа улайлгаад, улаан "w^^^ffil байса долёоно. Тэрээнээ долеогоод иүгөө баяндаа Р Нүгөө баяниинь гартаа абан гэхэдэн, тэрэнь могии
Даран хэбтэбэ. нээн баяымши, харуу-
— Зай, эрдэмышни харабаб, хэды ига
лыш, — .гэбэ айшаар ерэһэн ЩИ асарагты, энэ хундэ
— Адаһа малымни булинь туужа ар харуулагты! — гэжэ баян бярлагууд* ц хадэн тэ,
— Адаһа малышни бултыень ^^МЩ хэтэйбши, тэдээнээ харуулыш, — '^ марта а б, — гэнэ нүгөө-
— Олон тэхэтэйб, тэдэнээ тоогынш с Дэнь.
31. Бурятские народные скаэки
— Минин олон хонид, ямаад соопоон тэхэдымни хуу ил-гаад наашан туугаад ерээрэйт, — гэбэ баян барлаг хүбүүдтээ.
Тиихэдэн барлагуушын олон тэхэ туугаад ерэбэ. Айшаар ерэһэн баяниннь хараад байжа-байжа хэлэбэ: "Энэ хоёр хүү-рн оньһо шэнжэ мэдхойдаа ямар нэрэ солотой һуудаг баян гээшэбшэ", — гэжэ хэлээд, айшалжа ерэхыень уряад, гэр тээ-шээ гэшхүүлбэ.
Нэгэ худы болоод байхада мүнөөхи уригдаһан баямнайл айшалжа нүгөө баянда ошобо гэхэ. Ошоһоор тэрэ бардам баямнай нүгөөдэеэ баһа дайраад абана: "Баям гэжэ хэлэхэш, ада-па малшни үсөөн, дайда талашни багын байна даа. Хүбшэтнай минии һамгани ханщарһаан нарин.
Адуу малшни, алга зөөрншни
Хуреэ дээрэхи са1һандли, Хүнжэл дээрэхи бөөһэндли.
Хүн зоншнн
Хара голой бургааһандли, Хатаһан шубууни далидли, Улаан голой бургааһандли, Үхэһэн шубууни далидли".
Тиихэдэн нүгөө баяниинь хэлэбэ:
Эрхим баян — эрдэм бэлиг, *$м Дунда баян — үхи хүбүүд, Адаг баян — адуу мал.
— Бишни долоон тэхэтэй хүүм, — гэжэ долоон хүбүүдээ тэрэ баяндаа харуулба. Долоон хүбүүшын хараһаар, нүгөө баяниинь өөрынгөө мууе мэдэжэ, дуушье гараагой мориндоо һуугаад гэр тээшээ ябашоо.
64. ПОП ЗЭМЭДЭ ОРОБО
Нэгэ пои хапай нэгэ айлай һамганда ерэ-дэг болоо. Тэрэ һамган нүхэртөө сэхынь
хэлэнэ:
— Энэл поп ерээд лэ палахаа болёо, — гэжэ. һамганайнгаа хэлэхэдэ нухэрэн иигэжэ хэлэнэ:
— Бидэ энээниие мэхээр зобооибди. һамгандаа хэлээ хиим:
— Хапуусайн ехэ боошхо асара. Тэрээи соогоо ехэ анги ноо-һо, пурээ хахадсаан хуртэр хэ, — гэбэ.
— Тэрэ боошхо соогоо мылэ ооторбо хоёры этьхэ, — гэнэ.
Хурэнгэ тэньи болгожо, — гэбэл даа һамгандаа. Тиигээд лэ:
"Нухэрни тээрмэдэ талха татахамни гэжэ хонон ябаа гэ-. жэ хэлээрэй", — гээд һургана һамгаяа.
Муяөөхя попшни ерээд лэ баабайн угээ байха л а ар памган-тайн орондон ороод лэ хэбтэбэ. Тэрэ зуураа баабайн ерээд I уудээ тушэгэнуулнэ.
һамган бодожо уудээ неэжэ угэхэн.
Попшни:
— Яахамниб? Хаана хоргодохомниб? Яахамниб? — гэжэ луг харайна.
— Боошхо соо ороод һуу, — +-гэнэ һамган поптоо. һамгакай хуурээр боошхо соо ороод, пурЭэ соо һуушхоо.
Тэрэ нухэрэнь һамганайигаа уудэ табижа ухэдэн газааһаа. оржо ерээ хиим даа.
һамтан нухэрйөөн һурана:
— Щи ямар тургэн ерээбши? Хонон ошопон аад ла? Поп шаганаад ла байна боошхо сооһоо.
— Биш тээрмэдэ хурээгуйб, санхаташооб. Тэхэрээб тиигээд, — гэнэ баабайн. Тиигээд лэ сээжэеэ тэбэрээд, санхата-шооб гээд пеэшын дэргэдэ няалдаад байба.
— Хуйтэн уһа хэжэ үгыш! Уһан һайма гэжэ хэлсэдэг һэн, — гэнэ һамгандаа.
һамганиинь уһа угөөб гэжэ мунвөхи мылтэй ооторбоёо асаржа угэнэ. Тэрэннин баабайшии уушхаба. Удангуй тэрэн һеершөе гараба (мылэ хадаа). Эрэд боошхо соо бөөлжэбэ, попын тархи руу. Тиигээд лэ тэрэ баабаЙшйя шэшэб*;&Ив*Я
шээл хаяжа байна даа, баһа попой тархи щЦ Шэшзһэтэеэ, бөолжэһэтэеэ хуу гаражал байна.
— Юундэ хапууСтатай боошхо соогоо бөөлжэбэштаа? Ха-пуустаяа гэдхээхэм гэжэ оруулаа һэм, — гэнэ памганиин. >
Тиигээд лэ удангуй тэрэ тамган унэр танар болоходоиь, боошхоёо эрэмгэдуулжэ гаргана гаэаантан. Тэрэ хорголһон попшни арай гэжэ боошхо сооһоон гаража, шэшэһэн бөөлжэ-һэн, пурээ болошоһийма гарша арлина.
65. АЛАШАА ДАНДАР
Урдын нэгэ сагта, шажан бурханай дэл-гэржэ байхын уедэ байгаа. Буряад орон-һоо хоёр хүбүүд Баруун Жууда эрдэм ном шудалхаар эльгээг-дзһэн байгаа. Эгээ һайн багшын шаби болоод, ном һудар узэ-жэ эхилбэ. Ном узэхэдээ тэдэ хоёр аргагуй бэлигтэй байжа" хэдэхэя жэлэй унгэрһэн хойно Баруун Жуугай һайн гэдэг гэб-шэнуудһээиь улуу эрдэмтэй боложо, ехэ тургээр суу да гарабад. Улад зондонь Баруун Жуугай нара һара хоёр гэһэн хундэтэй'; нэрэтэй болоо ха.
"Эрдэмтэйшье болообди, һураһан эрдэмээ буряад орондоо ошожо, арад зонойнгоо дунда тарааха болбобди", — гэлдэн зуун хойшоо зуглэн, ута заидаа мордобод.
Айлһаа айлда, нютагЬаа нютагта ороһоор лэ Монголом Хоб-то Уляаста нютагта хурэжэ ерэбэд. Хонохыи, унжэхын саг боложо, нэгэ орбогорхон гэртэй монголойдо оробод. Үгэйтэйхэн айл янзатай, убгэн монгол хугшэнтэеэ байба.