Страница 94 из 111
— Бу худалаар хэлэ, минии аба шинии абада нэгэшье ури ялагуй, — гэбэ.
Одоол баян хун мэхэлэгдэжэ, боосоогоо алда ад лэ өөрын-гөө зооһоо жолоо зүһүүлжэ үхэшэбэ.
Далан худалшан аймшагтай дорюун баян хуниие мэхэл-жэ, эззд зөөрииень, гал болои бусадынь абаад, гэр нютагтаа бусаа һэн.
59. ДАЛАН ХУДАЛ
Уни үнгэрһэн сагта, нэгэ ехэ шэруун,
fasxa хнрзага хатуу хуулитай хаан байгаа'
Нэгэтэ мүнөө хаанда найр зугаашье, наадан хатаршье, аоата агнууришье, албата зоншье залхуутай болоно. Юушье,< хэниишье хараха дурагуй, ехэ уйдхартай болоходоо: хаа хаа-на айл тииргэн бури, нютаг орон бури, иимэ зар гаргуулна:]
"Хэн хун хаанда далан худал, нэгэшье унэн ушар opyyj лангүйгөөр, торон норонгүй хэлэхэб, тэрэ хун тэмээнэй ашаа зэргын алта абаха. Хэн толгойдоо шор татажа, хэлэжэ бай-һаар уг-маг гэжэ нэгэшье үнэн үгэ хүүр оруулаа болбол ами~] дыгаар газарта зоолгожо, хойто удэрнь толгойн сааза хүлүүл-жэ, зольбо нохойн хоол хүнэһэн болохо", — гэжэ зар тунхагч тараба ха.
Зар дуулаһаар худа лш ад хаана яанаһаа хаанай ордон тээшэ болоно. Зариманиинь хомхой ёродоо, зариманиинь нэрэ|> соло олохоо һанажа, зариманиинь үгытэй ёродоо эндэ ерэбэд ха. Тэдэнэй дундаһаа хэнииншье хаанай ой ухаанда оромоор унэн үгэ хүүр бүри оруулангүй, далан худал хэлэжэ шадаба-гуй. Олон хүн тэмээтэ ашаа алтанай түлөө амяа хороолгог-добо. һүул тээшэ далан худал хэлэхэмни гээшэдшье олдохоо болйшобо ха.
Нэгэтэ, 'арагуй армаахитай, үбдэг соорхой үмдэтэй, хүхэр-шэһэн шэг шарайтай хүл нүсэгэн хүбүүн хаанай хадамал мүигэн бартаае хонхиргобо. Хаанай хара түмэр гэнжэдө баи-һан бааһар нохойд "һам-һүм" гэлдэнэ, хаһаг харуурынь хо-рнно Энэ хүбүүн энээи тойрон харагдаа үзэгдөогүй һэн. ондоо хари газарай хубүүн ха гэлдэһэниинь, бог шорой хамаа-ша һамганай, баяшуулай тугал буруунуудые харааша үбгэнэ" хүбуун болобо ха.
298
Хүбүүн, шамда юун хэрэгтэйб? — гэжэ хаанай харуур-
нууд бодолгогүйгөөр бадаран һураба.
— Би хаанда далан худал хэлэжэ үгэхөе ерээб, — гэжэ хамараа хушалан байжа харюусаба.
Хаанай харуур үнөөхи хүбүүе хүлһөөнь толгойдонь хүрэ-сэр харасагаагаад, бүдүүлиг бодолгогүйхэнеөр:
— Элүур мэндэ дээрээ, ээм дээрэхи толгойёо иүр ээмһээн һалаадүйдэнь арли эндэһээ, — гэжэ хүлөө дэбһзбэ.
— Би ашаата тэмээн алта абаха һанаатайб. Намайе хаанда хүрэсэр оруул, — гэжэ урдаһаань омолгохоноор "ёрд" бай-сара хэлэбэ.
Заахан хүбүүнэй зориг ехэтэй байхадань, хаанай харуур гайхаһандаа тэрэ хүбүуе хаанда оруулба ха.
• Борсогорхон хүбүүнэй боһого алхажа ороходонь, хаан най-ман зүһэнэй гадартай ноохолой дэрэ дээрээ энэ удэр ехэ уур-тай, ехэ уйдхартай уримжагүй тангайжа хэбтэнэ. Үүдэниинь хоёр тээ байһан удаалагшадань хаанһаань айһандаа хүлөө-шье хүдэлгэнэгүй, нюдөөшье сабшалнагүй. Алтан толи дээрэ амтатай эдеэ, мүнгэн хүнэгтэй унда ээм мүрэ дээрээ табяад асарагша зарасадань хүлөө үльмэ дээрээ үндэлзэн һардшье-гүүлэнгүн эдеэ унда хаанаа урдахи шэрээ дээрэ зөөнэд.
Хаан нэгэшье табагһаа шэмхэшье эдеэ хоол эдинэгүй, ар-за хорзоһоо нэгэшье дуһаа амсаиагуй саашань бологуулана. Удаалагшадань айһандаа шуһагүй нюуртан болошоод байна.
— Шамда юун хэрэгтэйб? — гэжэ хаан орон дээрээ шэ-шэрсэрээ хашхарна.
— Түгэд хуулитай түшэмэл хаан, би шамда далан худал хэлэжэ үгэхөө ерээб, — гэбэ тэрэ хүбүүн.'
Хаан тэрэ хүбүүнэй "ярд" байса харюусахадань, уур ехээр уурлажа, оошо ехээр булхайлгажа, арбан араатай алмаз тол-гойтой тулгуураараан далайнл
— Үхэһэн, газарай хара бэдьхэ, ши мэнэ гэһээр тархияа таһара сабшуулхаяа һанаа гүш? — гэжэ зангана.
— Түгэд хуулитай түшэмэл41 хаан. хуушан үгэ хүүртэ бии юумэгшэһэн: алаха адуунай шуһыень абадаг юм, алаха хү-нэй үгз хүүрыень абадаг юм. Минни толгойе таһара сабшаа-дуйдөө үгэ хүүрыем шагнажа, намда тэмээн ашаан болохо алта угэхэ гэжэ зарлиг үгыт, — гэбэ.
Хаан тэрэ хүбүүнэй харюу барюугүйхэнөөр үгэ хуүрээ хэ-лэхыень гайхаһандаа, саг зуура хэлэ амалүй болосороо бүг-лэршэбэ. Мэдээ ороходоо уурлаһан бэеэ барин, мэдүүлэнгүй-хэнөөр:
— Зэ, хэлэ! Би шагнажа һуунам.
Горигүйхэн хүбүун хаанай урда байгаад, далан худал хэлэжэ эхилбэ ха.
— Түгэд хуулитай түшэмэл хаан, мунөө хэлэхэ ушарнн болобол үниин униндэ үсэгэлдэр болоһон юумэ. Тчнгчри тэрэ сагта тохой эмээл дорохн тохомһоо ехэ бэшэ байһаи юм.
299
Тэбхыжэ байһан тэгшэ газарай тэмээнэй мүр. улаһаа ехэгүй
байгаа юм. Бн тэрэ үедэ эхэһээн энэ дэлхэй дээрэ гараагүй байһан аад лэ, арба хүрэжэ аша хүбүүнэйнгээ адуу манажа, амаа тэжээжэ ябагша бэлэйб.
Тэрэ сагта, нэгэ үдэр, ама ангайма халуунда азаргаар ада-һаа упмуурта уһалхаа асарбаб. Уһан дээрэ хүрэхэдэм, упав гэлннжэ хурэшэһэн байба гээшэ.
Мүльһэ соолохом гээд, сорбогой һүхөөрөө сабшажа сабшажа* нэгэшье хурга соолонгуй, ганса һүхэеэ эриие биллажар-хибаб.
Яажа хээжэ соолохо бэлэйб гэжэ үдэрэй һанаан, һүниин зүүдэн болон байһаар ехэ ониһотой ухаан ойндом ороо; ээм дээрээ байһан толгойгоо таһара татажа абаад, хүзүүнһзэнь бүхэсөөр баряад, бни хүсөөрөөн далайжа далайжа сохибоб.
Түгэд хуулитай түшэмэл хаан! Юун болоо гэжэ һананаб-та? Сохимсаром, гэнтэ мүльһэн дээрэм һеөл ехэ соолгон га-рашаба. Тэндэһээм зуугаад морид нэгэ зэргэ уһалан садан гаража, нугөө зууниинь уһалан байлай.
Моридни уһалажа садаад, мүльһэн дээгүүр бэлшэшэбэ. Адуугаа харангүй байгаад, ажаглахадам, адуун. соохи ами зүрхэндөө һанаһан алагша гүүмни үгы байбал. һорһон дэгэлээ тайлажа хаяад, дээрэнь хулһан тулгуураа хадхаад, тэрээк дээрээ гаража 'харахадам, алагша гүүм харагданагүй.
Тулгуур дээрээ яһан эшэтэй хутагаяа хадхаад, дээрэнь гараад хараашалхадам, юуншье харагданагүй. Уруу ДУРУУ болохолоороон зүрхэндөө хадхаад ябһан зүүгээ абажа, хута-га дээрээ хадхабаб. Баһа балсар балсар абиран дээрэн гаража, зүүнэйнгээ һүбөөрнь хараад үзэбэб. Ай даа! Ами зүрхэнд дөө һанаһан алагша гүүмни хара далайн хара байса дээрэ^ ёндойжо байна. Уһан боро унаган уһанай долгий дээгүүр|| ольторог т^йрон оодоржо, хөеһэ бутарса гүйжэ ябана.
Мэтэр гэһээр тулажа ябаһан тулгуур а ар а ан онгосо, хута-гаараан һэльбүүр хэжэ ольторог тээшэ тамарбаб. һайнаар тамаржа ябантараа онгосом хөөһэндэ тороод хэлбэлзээд, шэн-гэжэ захалбаб.
Ядахадаа яһан эшэтэй хутага дээрээ пуужа, тулгуураа-раан һэльбүүр хэжэ, ямаршьегүй тамаран хоёр гурба саб* шалха зуура ольторогто хүрэжэ тулабаб.
Алагша гүүгээ арай гэжэ аргамжадан барижа унаад, унагаа урайгаа барижа далай дээгүүр, далайн салгидатар хатар-габаб. *
Алагша гүүн дээрээ зугаалжа ябасарамни, тэрэмни дол-гиидо торожо бүдэрөөд, шэнгэжэ захалба. Одоо яаха бэлэйб? Нюдэ сабшалха зуура унаган дээрээ пуугаад, алагша гүүгэз-урдаа баряад, нүгөө эрье дээрэ һэггуй гарашабаб. Тиигэ тии-гэһээр саашаа ябажа, бэлшэжэ ябаһан моридтоо хүрэбэШ Моридни долоогоно соо бэлшэжэ байна.
Гулгэлжэ байһан долоогонодо гүүгээ уяжа бансарамни"
ала дороһоомни арбан хүлтэй туулай гарашаба. Хойнопоояь улдэбэб. Хүсэгдэхөөр бэшэ хурдань гээшэнь яаха аргагуй. Номоёо дэлижэ харбабаб. Үүдхэм үзүүрээрээ үбсүү уруувь сохёод арһашье гэмтэйнгүй гэдэргээ унашаба. Үүдхынгээ оны-ень урагшань, бухюуень хойшон баряад дахин харбабаб. Юун гэжэ һанабат? Тэрэ үүдхэм туулайе ходо харбан гарашоо пэн.
Туулайнгаа арһые үбшөөд, өөхыень мяханһаань һалгаа-гаад, гал түлихээ хормой соогоо хатаһан аргал түүбэб.
Алагша гүүгээ харан гэхэдэм, юумэһээ үргэһэн айһан ян-затай газар сабшан хамараараа "хард-хорд" гэнэ, тиигэжэ байһаар хада өөдэ шэрэгдэжэ гарашаба.
Гүүгээ долоогонойн бургааһанда уяаб гэжэ һанаад, гушан һалаа эбэртэй гуранай эбэртэ уяжархиһан байгаа хаб. Тэрэнээ һүүлдэнь мэдэбэб. Мэндэн һандан хойноһоонц гүйжэ шан-дааһанаа шангада арай гэжэ хүсэжэ, алагша гүүгээ тайлажа асарбаб. Бусаад ерэн гэхэдэм хатаһан аргални хааш хаашаа дэрбээд, үүлэн доогуур ниидэжэ ябашаба, амаа ангайн хара-һаар хаража байшабаб. Аргал гэжэ суглуулһамни амиды бу-гаргана шубуун байһан бэлэй. Дахин хуурай аргал суглуулжа, дала хүрэһэн даахитай нохойдоо даажа ядасарань ашажа асарбаб.