Страница 92 из 111
— Барюулаа үбэй тогоон бии, баабайһаан айнаб, үндэрөө убэй тогоон бии, инбииһээн айнаб.
Гннхэдэн, һурана:,
— Баабай иибии хай ошоһиим? Басаган хэлэнэ:
— Өөрьёо гэртхн идеэи хүнээдэ идехэеэ ошоо, үлүүр бэеэ эбэшэнтэй андалдахаяа ошоо.
Тээнинн таагаа убэй байшоо.
54. ЭСЭГЫН ГУРБАН ХҮБҮҮН
Урайниин эсэгын гурбан хүбүүд байдаг байгаа. Тэрэ гурбан хүбүүд Монголдо
нүүхэмнай гэжэ түхөөрбэ. Түхөөрөөд, тэдэш |ябаа. Ябана… ябана… Нэгэ нүүһэн хүни бууса дээрэ орожо ерэбэд. Тэрэ нүү-яэн хуни бууса дээрэ орожо ерээд байхадаа, бэеэгэн хүбүүн-һээн һуранад:
— Эндэ ямар хүн һуугааб? — гэжэ.
— Хара морьтой, хара хоньтой, хара нохойтой хүн һуу-гаа, — гэбэ бэеэгэн хүбүүниинь.
Тэрэ гурбан хүбүүд саашаа ябабад. Ябана… ябана… Тиигээд нэгэ пая нүүжэ ябашаһан бууса дээрэ оробод. Тэрэ бууса дээрэ ороод байхадаа, тээли хүбүүнһээн һуранад:
— Энэ бууса дээрэ ямар хүн һуугааб? — гэжэ.
— Шара морьтой, шара хоньтой, улаан үнеэтэй хүн эндэ hyyraa, — гэжэ тээли хүбүүниин хэлэбэ.
Теэд тэдэ хүбүүд саашаа ябабад. Ябана… ябана… Тиижэ ябаһаар, нэгэ пая нүүжэ ошоһон бууса дээрэ тудажа ерэбэд. Тэрэ бууса дээрэ ерээд байхадаа, ехэ хүбүүнһээн һуранад:
— Эндэ ямар хүн һуугааб? — гэжэ.
— Сагаан морьтой, сагаан хоньтой, сагаан үнеэтэй хүн э" Дэ Һуугаа, — гэжэ ехэ хүбүүниин хэлэбэ.
Хүбүүд саашаа ябабад. Ябана… ябана… Яба ябаһаар ерэ* *эДээ, нэгэ һая нүүжэ ерэһэн гэртэ тулажа ерэбэд, Тэдэн нээ-Рээшил бага хүбүүниин хэлэһээр хара морьтой, хара хоньтой, *аРа нохойтой хүн байгаа. Хара моринһоон һая ерээд бүтүү УУрал гаража байгаа.
Энэ хүбүүмнай эүб хэлэһэн байбахним, — гэлдээд cat-Шаа ябабад. Ябана… ябана… Яба ябаһаар тэдэш нэгэ пая П
жэ евэпэн хүүдтэ оробод. Тздэн тээли хүбүүни хэлэһээр шара морьтой, шара хоньтой, улаан үнеэтэй хүн байгаа.
— Тээли хүбүүмнай баһа зүб хэлэһэн байбахиим, — гэл-дээд хүбүүд саашаа ябабад. Ябанад… ябанад… Тиигэжэ яба-һаар, нэгэ һая нүүжэ ерэһэн гэртэ тулажа б aha ерэбэд. Ехэ хүбүүнэйн хэлэһээр тэрэ хүн сагаан морьтой, сагаан хоньтой, сагаан үнеэтэй гэр байгаа.
— Энэшни ехэ ахаймнай хэлэһэн тудабахиим, — гэлдээд тэдэ хүбүүд саашаа ябабад. Хаанаһаан тиижэ хэлэһэн хүүр-яуүшын тудаба гэхэдэ, тэдэшни бууса дээрээ унагааһан даа-хяинь хаража хүбүүд тааһан байгаа. Сэсэн мэргэн хүбүүд байһым байгаал даа. Тэрэ хүбүүднай теэд саашаа ябабад. Ябана… Ябана… Яба ябаһаар хаанай гэртэ хүрэжэ ерэбэд. Хаанда хүрэжэ ерээд, гэртэнь оробо. Гэртэнь ороходонь тэдээ-ии сагаалаад, абаашша хаашхаба. Хаалгаад һуухадаа тэдэ гурбан вер соогоо зугаалнад:
— Энэмнай хара хүн аад, хаан ороод һуунахиим, — гэжэ хэлэнэ нэгэ хүбүүниин.
— Архиһаан ямар хүни амтан гарааһам, — гэнэ нүгөөдэнь.
— Мяханһаан ямар нохойн амтан гарааһам, — гэжэ гур-бадьхи хубүүниинь хэлэнэ.
Иижэ хэлсэжэ Һууһайн хаани хүлһэншэд дуулаад, хаанда хэлэбэ. Хаан тэрээни дуулаһамээрээ уур сухал боложо, бое одогоноо суглуулжа асараад һураба:
— Эдэ хүбүүд яахадаа иигэжэ хэлсэбэб? — гэжэ.
— Хаае хардаад, анханда шинии үбгэ эсэгэ хаа ороһон-хиим, теэд хара хүн хаа оробо гэжэ илгараад байгаалам. Ган тасуур боложо, үнеэд хожороод, хүрэнгэдэ үһэн орохоёо бо-лёод байхадан, эзыш хүрэнгэдөө хүхэнэй үһэ һаажа хэһэниин хүрэнгэ хүни амтатай болоод байгаалам. Теэд тэрээвһээн хойшо хүрэнгэёо эдьхэхэдээ, хүни үһөөр эдьхэһиимэ, теэд хүни амтатай байгаагой яаханби хүрэнгэ. Үбһэ хулаһаар дутаха-даа, үбгэ эсэгэшни үхэр одоһаа нохойн мяхаар эдеэллэжэ бай-һыма, тэрэшни теэ нохой амтатай гэжэ илгараад байгаалам, — тэжэ бөө одогошын, мэргэд түргэшын тэрэ хаандаа хэлэжэ үгэбэд.
Тэрээни мэдэжэ абаһамээрээ, тэрэ хаан хүбүүши сэсэйи ойлгоод; "Хаалгаатай хүбүүши табижа, наашан намда асараг-туй", — гэбэ. Тэрэ хүбүүши гаргаад, хаанда асарба. "Байс, эдэ хүбүүши сэсэйи үшөө туршаад үзэхым байна", — гэжэ хаан ойндоо' һанаад, тэдээнһээн һураба.
— Дайда дээрэ гурбан улаан юум?
— Ялгада ургаһан шүнэһэн улаан, Яргалтай хүни шарай улаан,
Ябарта үлеэлгэһэн үнэгэн улаан, — гэбэд тэрэ хүбүү-
шын.
— Дайда дээрэ гурбан сагаан юум? — гэжэ хаан һураба.
— Үтэлхэдэ үһэн сагаан,
Үдэхэдэ шүдэн сагаан,
Үгхэдэ яһан сагаан, — гэжэ хүбүүд хаанда харюу үгэ
бэд.
— Дайда дээрэ юһэн хүхэ юум? — гэбэ хаан.
— Хасуурһан хүхэ, нарһан хүхэ, тэнгэри хүхэ, уһаи хүхэ, ногоон хүхэ, — гэбэд. — Үбэлдөө хагдархай хуша хүхэ. Үбэл-дөө хүхөөр байха бурюу хүхэ. Бурюу гэжэ ногоон үбэлдөэ ходо хүхөөр байдагшымаа.
— Архиин арбан гурбан эдьхүүргэ намда нэрлэжэ үгэг-ты, — гэжэ хаан тэрэ хүбүүдтэ хэлэбэ. Тэрэ хүбүүшын нэр-лэбэ.
Архиин арбан гурбан эдьхүүргэ гэжэ:
Ургажа байһан ногоонһоон, Ургажа байһан модонһоон, Хурдан морьни туруунһаан, Мэргэн хүни эрхэйһээн, Мэдэдэг хүни хэленһээн (бэшэ юумын)
абажа эдьхэһэн байна архи, — гэжэ хүбүүд хаанда хэлэбэ.
Хаан хүбүүши иимэ сэсэн мэргээр харюу хэлэжэ үгэхэдэнь ехээр баярлаад, адаһа мал, мүнгэ юумэ үгөөд табиһан юм
гэлсэнэ.
55. ҺАНААМГАЙ АХАДҮҮНЭР
Эртэ урда нэгэн сагта бэлэй. Эхэ эсэгын гурбан хүбүүд байгаа. Хамта ябадаг һэн. Нэгэ һайн cap шахамалтай байтарань, тэрээнииень гэнтэ абашаба, үгы болошобо. Гурбан ахадүүнэр:
— Сарнай яашаба гээшэб, хулгайшан, магад, абаба гү? — гэлсээд, — тэрээниие хайшан гэжэ олохо ушартай болооб, — гэжэ зүбшэлсэхэдээ:
— Таалсаад олоё, — гэлсэбэ.
— Зай, тиигэе. Таабари хэлэ, хэлэ. Ши хэлэ, ши хэлэ, — гэлсээд, аха хүбүүн эхилжэ хэлэбэ:
— Нэгэ хүрзэгэр хара хүн ябаба, — гэбэ. Хоёрдохи хүбүү-нвинь хэлэбэ:
— Хүрзэгэр хара тула тэрэшни боршигор нюуртай байха ёһотой. (
Гурбадахи хүбуүн хэлэбэ:
— Хүрзэгэр хара аад, боршигор нюуртай тула тэрэшни Бор-шитхо гэжэ хун гээ, шэ.
— Мун Боршитхо сарымнай хулгайлба, тэрээниие бэдэржэ олоё, — гэлсээд, гурбуулан Боршитхо гээшые бэдэржэ ябаба.
Холо газар бэдэржэ ябатарань, нэгэ хүрзэгэр — хара аад, боршигор нюуртай нэгэ хүн ябаба.
— Та, хэн гээшэбта? — гэбэ. —;
— Би Боршитхо гээшэби, — гэбэ.
— Аа, тиимэ һаа, та бидэнэй шахамал cap хулгайлһан хүн мун, — гэлсэбэ. в
Боршитхо:
— Яагаад намайе хулгайда хабаадуулаабта, — гэхэдэнь:
— Бидэнэр таабари таалсааД мэдэбэбди, — гэхэдэнь, Бор-
шитхо сэсэн үгэдэ бэрхэ байһан тула тэдэниие дүтэ уауулЩщ
гуй, торгоохо байба. Тиихэдэнь гурбан аха дүүнэр:
— Бидэнэр мэдэһэн байхабди, ши абаһан байнаш, — гэжэ Боршитхыё барижа хүлеэд, хуули яаманай газарта абаашаба.
Тэндэ ошоод:
— Энэ бидэнэй cap хулгайлһан хүн мүн тула энэ хүнһээ сарые бидэцэртэ түлүүлжэ үгөөд, энээниие хэһэлтэдэ оруул-
хые гуйнабди, — гэбэ. Боршитхо хэлэхэдээ:
— Эдэ гурбан намайе хардахан багадаад, бэеыемни хүсөөр хүлижэ, сохижо зобооһондоиь, эдэ гурбаниие хинамжада аба-
хые гуйнаб, — г гэбэ. Щщ
Заргын ноён асууба:
Таанар энэ Хүнэй хулууһаниие яагаад тодоруулаабта?
Гурбан ахадүүнэр хэлэбэ:
— Бидэ гурбуулан таабари таалсаад мэдэбэбди.
Боршитхо хэлэбэ:
— Энэ гурбан уймар тэнэгүүдһээ намайе сүлөөлөөд, эдээ-
нине хинамжада абаха ушартайт.
Заргын ноён хэлэбэ:
— Таанар маша тэнэгүүд гээшэт, таалсаад мэдэбэбди гэжэ гэмгүй хүниие барижа эндэ асарһантнай буруу ябадал гээшэ. Таанар анханай тэнэгүүд һэн тула гэмгуй орхигдохот, энэ ху-
ниие хулгайлба гэхэеэ зогсогты, тиигээд ябагты.
Гурбан ахадүүнэр:
— Бидэнэр мэдэпэн байхабди, эрхэ бэшэ энэ Боршитхо ху-
луужа абаһан байха, — гэлсээд һалангүй байба.
Тиихэдэнь ноёдууд зүбшэлдөө:
— Эдэ гурбанда юумэ нюугаад таалгуулха ушартай байна, агад мэдэхэ байгаа һаань, Боршитхыё мушхэжэ болохо байна, — гэжэ зүбшэлдөөд, тэрэ гурбан ахадүүнэрые харанхы гэр-тэ хаагаад, урда зүгтэ нэгэ үхэһэн гахай газарта булаад, баруун зугтэ нэгэ үндэгэ газарта булаад, хойто зугтэ нэгэ шэрэм тогоо газарта булаад, тэдэ гурбан хүбүүдые гаргажа асууба: