Страница 108 из 111
Өглөө өглөөгүүр хоёр буутай солдаадуудые томилжо, тэрэ хөбүүниие оһоной баруун бэедэнь гаргаад, ехэ ендэр хабсагай дээрэһээ буудаха гэһэн байна. Тыгээд гэнтэ нэгэ хэды хөн тэрэ хөбүүниие:
Ши хаан болохоо болибош, буудуулха болобош, бидэнэй хаан болоогүй байхада, шинии хаан болохо юу байхаб, — гээд хоир солдаадтай алхые ябуулба.
Хоир солдаад эгсэ хабсагайн эръе дээр байлгаад, һүүлшын өгө өгөөд, буугаа тодхобо. Хөбүүн хэлэбэ:
— Намдашье хэлэхэ юумэн өгы, намай буудаадшье яахат-найб, харин мнин төлтижэрхигты, а ми дни л өлэхэгүйл һэн хой-ном, таанарта өөрэгүй, алахаяал алаха байнат. Би буудуулжа өхэнгүй, хабсагайһаа унажа өхэһэн лэ болоно аабзаб.
Тыгээд тэрэ хоир солдадууд тархи дээгүүрнь буудаад, хабсагай оруу төлтеэд ябадчоо. Тэрэ хүбүүнэй хабсагайн хахадта унажа ябахадань, нэгэ ехэ бөргэдэй үүр дайралдажа, тэрээн дээр тогтодчибо. Доошоо харахадань оһон холо, дээшээ харахадань хадын хабсагай, хайшаашье гархын аргагүй байба. Тарэ үүр дээрэнь хоёр дальбараа байгаад, тэрэ хөбүүниие хар-шалбашьегүй,
Тэрэ хөбүүн'. "Бөргөд ержэ намайе тоншожо алахань гээшэ
ж
аабза, ямар муу өхэл намай дайраха байба гээшэб", — гьжэ ехэ айжа һууба. Тыхын һүүлээр нилээд боложо бергөд миха эуужа ерэбэ. Дальбираануудтаа хубаажа "гэбэ. Тэрэ хөбүүн гэдэһээ елдэжэ байна. Бөргөд харшалбагүн тмэ хүбүүииие, харин хоёрти ерэлгэндээ баһа михатай ерэнэ. Хвбүүн тулижа байна. Шобуунай эдихэ юумэ эдеэд байхадаа юу байхаб, елэ залгаад лэ байһаар хөсэ шадал, миха маряан дууһаба. Бай байһаар дальбараанууд мантагар болобо. Дали һүүлээ һэргэа-жэ, уурхайһаа гаража, хэзээшгүй ниидэжэ ошохо хэбэртэй болоод байна. Хөбүүн: "Зай хайшан гэхэб, — гээд бодаодоо, — эдэ ниидэжэ ошохонь, гансааран өлэжэ торжо өхөхө аргагүй", — гээд, аалиханаар буужа эхилэбэ. Тиигээд бууба газарта. — Наһан соогоо мартакгүйб, — ^гэЖэ шангаар хэлэбэ. Тэрэ бөргөдэнь ниидэжэ огторгойдо дэгдэбэ. Хөбүүн нютаг тээшээ ябаба. Эжыдээ ерэхэдэнь, эхэнь ехэ бшэи байба. Өөрынь бэе муу, ехэ тулнба. Эжынь дээрэ болобо, бөрөөшье дээрэ болобо. Бэенъ хуушан төхэлдөө орбо. Тыгээд нөөхи ноёдуудтаа ошохо дураниинь хөрэбэ. Энэ ябадал нилээн вни болоһон хойно байна. Эхэдээ хэлэнэ: i — Бииш хаантай уулзахамни, намайе эсэгымни хэтадэ һайн байхаш, хаан болохош гээ һамнай, тэрэнь одоошье хүсэлдэхэнъ хадаа.
Сагшье ошобо, өзэгдэхэ юумэншье өээгдэбэ.
— Нэгэл юумэ һалаа гэжэ бодоноб, — гэжэ хэлээд, хааддаа
| ошоно.
Тыгээд хэлэнэ:
— Зай, нүхэр, баяд, ноёдоо хуу соглуула, хе^рэлдэс. Би өхөөд амдиирбаб, танина бэзэш. Болтодоо сугларжа, сугааа хээгүйдэ бөтхөө болёо. Дахин намайгаа хайшан гэхэеэ хөөрэл-дэгты, — гэхэдэнь хаан айжа, банд, ноёдоо хуу суглуулба.
Суглараад байхадань хөбүүн хэлэнэ-. — Зай, нөхэдүүд, "намайе саанаһаа бурхадууд хаан боло энэ танай гөрэндэ", — гэжэ намайе эльгээһэн байгаа. Тыгээд би бурханай заабариие дүүргээгүйдээ аргамгүй юм, намайе яажаш шадахагүйт, алхадтнай амдиирааб, энэ хабсагайн эрье дээр олоной тогтоомжоор ямар эрдэм, эди шэди харуулһан щ, хөнии болгохо гэжэ нэгэн дуугаар зөбшөөл гаргаа һэнта, тэр-ниитнай харуулааб, һайн дураараа намда дахин хаан шэрээгым өгөгты, өгы бэл ондоогоор хөөрэлдэе. Бөхы сэрэгээрээ ерэхэд-тнай би гансаараа толожо шадахаб, — гэжэ хэлэхэдэнь, тэдэ болтодоо айба.
Тыгээд тэрэ хөбүүниие:
— Хайраа бү орхиит, хаан шэрээдээ һуужа хайрлыт, — гэжэ
болтодоо гуйна.
Хаан шзрээгынъ сөлөөлжэ өгэбэ. Хаан боложо һуугаад, бол-зорто тогоо хиидхэбэ. Тэрэ тогоо нөөхи хоёр боргэдөө зоржо, гербэ хэбэ. Тэрэ тогоо хнидхэхэдэнь, досоон һонорхон боложо,
һанаһан юумэ паналаар батэдэг болоно.
Эжынь һайжаража, өбшэн зобЛонһоо һалажа, мордохо Ы һандаа толожо мордоо.
Тара хобүун хаан шэрээдээ төбхинэжэ ан бон жаргаба.
Зай- тыгээд УРДа сагай хоёр тээшээ тархитай бөргэд знак анханда энээнһэз уламжалжа ябадаг байна.
86. ҮГЫТЭЙ МОНГОЛ
Нэгэ угытэй монгол һамгантайгаа ганса нэгэ муу ямаатай байгаа. Эдэ хоёр нэгэ
баянай хони харадаг байгаа. Хонидынь бэлшэхэдээ нэгэ ехэ үдхэн бургааһан соогуур ябадаг байгаа. Энэ бургааһандаа
нооһоо ехээр аһаажа үлээдэг һэн. Үгытэй монгол нэгэтэ иигэжэ хэлэбэ:
— Энэ бургааһанда үлэһэн нооһо суглуулжа, һэеы хэжэ
худалдаад, унагалха байтаһа худалдажа абахаб.
— Үү, бн тэрэ байтаһаа унаад турхэмуушэлээд ерэхэб,—
гэжэ һамганиин хэлэбэ.
Үбгэниинь тиигэжэ хэлэхэдэнь:
— Ши тиигэжэ ябаһаар байтаһаяа унага хаюулхашни! —
гэжэ хэлээд, һамгаяа сохижо оробо.
87. БОДОЖО ҮЗЭ
Балдан тон һайн сагаан костюм умдөөд, нухэрэйдөө айлшалан ошобо ха. Харгы* дань ехэ бороон орожо, Балданай сагаан костюмай һуүлшын утаһанай норотор норгожорхибо. Нухэрэйдөө хурэжэ хубсаһаа һэлгуүлээд, ондоо хара костюм үмдөөд, гэртээ бусаба ха.
Гэрэйнгээ богоһо алхахын тэндэ нохойнь харайн ерэжэ, аржаганан хусан байба ха.
— Эй, золиг! Намайе хусана гуш? — гэжэ Балдан уурлан, модо абажа сохихоёо тухеэрбэ. Теэд энэ хэрэгтэ Балданай аха оролсон, Балданиие байлгажа хэлэбэ ха:
— Сохихоёо бү яара, бодожо узэ. Хэрбэеэ шинии ошоходо сагаан нохой байгаад, ерэхэдэшни хара болоод байгаа Һаань, ши таниха һэн гуш? — бодожо узэ.
88. ТЭМЭЭН ТАИХА ХОЕР
Таряашан томо шабар танха соо таряа хээд ажалдаа гараба ха. Тэмээн һамбаа-шалжа, танха руу тархияа шэхээд, таряаень эдеэд, тархияа һөөргэнь абажа шадахаяа болишобо. Эзэниннь ерээд мэгдэбэ:
— Я ах а, юу хэхэ гээшэб?
— Ши һүхэ абаад, тэмээнэйнгээ тархи таһа сабшыш. Тии-хэдээ тон түргэн тархииень танха сооһоо абахаш, — гэжэ хүр-шэнь заажа угэбэ. Таряашан хүршынгөө заабарн дүүргэбэ. Теэд тэмээшьегүй үлэшэбэ ха. Хэрэг ажал тухай һайн бодон-гүй шиидхэдэг зонууд энэ таряашаниие һануулна.
89. БООСООГОО АБАА
Аргагуй ехэ хулгайшан байгаа. Тиигээд лэ хаан хэлээ губдаа. "Минии һамганай бэһэлиг хулуужа шадаа һаашни, хахад зөөриеэ үгахэб, үгы хадашни хаанай хууляар хэһээхэб".
һуни болгоод, тэрэ хулгайшан хониной хорёо соо орожо хони хулуугаад, арһайнь убшэжэ абаад, хоёр бөөриинь абаа, хошхоногынь, һэлһынь абаа, хототой шуһайн шудхажа абаа, гузээень абаа, тархнинь заалаад абаа, хоёр гуяыень абаад хаанайда ерэбэ.
Хаанай хоёр нохой хусаад, барьхаар гуйжэ ерэбэд. Хулгайшан хониноо хоёр гуя нэгэ нэгээр хаяжа угэбэ. Тэрээнээ ыэрээд, хаанай хоёр нохой саашаа ябаба.
' Хулгайшанай саашаа ябахадань, хаанай хоёр баатарнууд яажажа һууба. һэмээхэн хажуудань ошоод, гэзэгэ гэзэгэһээнь холбошоод, гэртэнь оробо. Хаан һамгантайгаа унтажа хэб-тэнэ. Орониинь хажууда арһаяа дэбдеэд, арһан дээрэнь хоёр бөөри, хошхоног хаяад, унтажа хэбтэһэн хаанай барлаг хоёр басагадай дундань хототой шупаяа хээ. Лама унтажа хэбтээ, тархидань гузээгээ углаа. Гал дээр хониной тархи заалаад та-бяа. Унтажа хэбтэпэн хаанай һамганай ама руу һэлһэ шуд-хаа.
Хаанай һамгаи бөөлжэхэдөө бэһэлигээ унагаагаа. Тэрэ хулгайшан баһэлигыень абаад гүйшөө. Хаан һэреэд гуйжэ бодон гэхэдээ арһан дээрээ халтиржа унашаба, хоёр бөөри бажуугаад "булдэгэмни унашоо" — гэжэ хашхарба, хошхоног баряад "му-нөөхимяи унашоо", — гэжэ хашхарба. Хаанай хашхархада барлаг басагад һэреэд, хототой шуһа баряад: "Ши турөөш, ши түрөөш", гэлсэжэ байба.-
Лама һэреэд: "Түрөөд, наартаяа минии тархида углаат",—
гэжэ хашхарба. *Г'алаа хёраад: "Фф/ галайМнай тархи заа-
раа!" — гэлсэнэд.
Хаанай хоёр барлаг: "Ши бү тата, ши бү та. та", — гэлсэжэ
байгаа. Хулгайшан иигэжэ боосоогоо абаа.
90. ЭХЭЙН ГАНСА ХҮБҮҮН
Урайниин нэгэ аймаштай үгээтэй эзы бай-һыма гэлдхыма. Тэрэ эзы гаа үгээтзйн үгээтээд, ехэ бэрхэ, шадмар шуумар банһымуу, яаһым. Теэд тэрэ эзы нэгэ хүбүүтэй байгаа гэлдэгшаа пэн. Тэрэ хүбүүниин ехэ болоо, мандагар болоо.