Страница 2 из 23
— Чым страшнейшы час — тым прыемней слухаць выдуманыя жахі... Нібыта цемра ў параўнанні з яшчэ большай цемрай на хвілю падаецца святлом. Але ўмова: расказваем усе, па чарзе.
Улад лена запярэчыў:
— А калі я ніякай містыкі не ведаю? І ўвогуле матэрыяліст...
Беларэцкі толькі пасміхнуўся:
— А фантазія нашто, малады чалавек? Вы ж — артыст, у ценю на сцяне мусіце ўбачыць і Атэла, і Жыгімонта Аўгуста... Міфы, паданні, легенды — гэта паветра, якім дыхае кожнае места. Гэта вільготны мох на сценах камяніцаў, што ўспаўзае па іх, нібыта праказа. Павуцінне ў кутах замураваных тры пакаленні таму пакоях, вільгаць, якая па кроплі точыцца з чорнага зводу сутарэння, вымыўшы ў каменнай падлозе яміну, дзе можа схавацца вялізная рапуха... Гэта ўсюдыісна і невынішчальна... Я ведаю выпадкі, калі нехта прыдумваў легенду пра сваё места, а яна спраўджвалася, і ў сутарэннях самавітага купецкага дому выяўляўся замураваны шкілет, а на вежу кожны год, у адзін і той жа час, прылятаў белы голуб...
— І няўжо ў гэтым забытым Богам мястэчку, з маленькімі бруднымі вулкамі ды лужынамі, глыбокімі, што капялюх наглядчыка за могілкамі, дзе ліхтароў меней, чымсьці камяніцаў, вы паселіце рамантычныя легенды? — недаверліва спытаў Ной.— Я вырас тут, але руіны, на якіх мы гулялі малымі, нагадвалі адно пра неахайнасць ды няшчасны лёс укрыжаванага на шляхах гісторыі краю...
Фалькларыст задумна зірнуў за чорнае вакно.
— Неспазнанае зазірае нават праз гэтыя шыбы... Варта толькі ўгледзецца, прыслухацца... Няўжо вы, спадар Ной, ніколі не сутыкаліся з нечым надзвычайным?
Ной узварушыў даланёй кароткія чорныя кудзеры, нібыта прыспешваў хаду ўспамінаў.
— Ну, хіба што гісторыя са старой аптэкай...— няпэўна працягнуў ён.— Але я быў такі малы, што ўсё, відаць, пераблытаў у памяці.
— Усё адно, раскажы! — загадала рудая Зося.— А то строіш з сябе нейкага Базарава. А на тваіх карцінах фарбы казкамі шэпчуцца.
Ной кінуў хуткі позірк на дзяўчыну і наколькі можна было разгледзець у цьмяным святле пахавальных свечак, пачырванеў.
— Ну, добра. Толькі не смейцеся... У гэтай гісторыі я зусім не рамантычны герой, а звычайны непаўналетні блазнюк з мястэчка, у кароткіх штоніках і братавым пінжаку з зацыраванымі локцямі, з процьмай фантазій у дурной галаве...
— Расказвай, расказвай! — прыспешыла Зося, і Ной, вінавата ўсміхнуўшыся рудзенькай гарэзніцы, распачаў...
Гісторыя пра старую аптэку
Усе ведаюць аптэку ў Траецкім... Тую самую, што па літасцівым прывілеі яснавяльможнага пана Аўгуста ІІІ адчыніў у 1748 годзе менскі радца пан Ян Давід Шэйба. Калі я быў малы, і часта бегаў у гэты стары будынак з пазелянелых ад часу камянёў,— здавалася, нібыта яго дасталі з марскога дна,— амаль ніхто там ужо не памятаў былых зельнікаў, што таўклі сухія кветкі і карэньчыкі ў мядзяных ступках, састаўленых на паліцах ля самае столі, ды пераганялі рознакаляровыя вадкасці па рэтортах з тоўстага, нібы калядны лёд, шкла... Мы прыносілі ў аптэку сабраныя па сметніцах, вымаленыя ў гаспадароў пустыя бутэлечкі ад кропляў ды мікстураў, зялёныя, сінія, памаранчыкавыя, праз якія так дзівосна і весела пазіраць на свет, і атрымлівалі свае медзякі, а ахвочыя — яшчэ і расповеды аптэкара Ёсафа... Ён быў ужо такі стары, што гаспадар не дазваляў яму разлічвацца з пакупнікамі — гэта рабіў маладзейшы аптэкар. Здавалася, Ёсаф жыве ў часе талераў і шэлегаў, забыты там, як дамавік у старой хаце. Ніхто не памятаў, калі ён пачаў працаваць у аптэцы, не было ў яго ані сваякоў, ані людзей, якія маглі назвацца ягонымі сябрамі. Жыў у катуху ў аптэчным сутарэнні, з маленькім акенцам ля самай зямлі, забраным кратамі, нібыта ў вязніцы, ды яшчэ заўсёдна завешаным фіранкамі. Паколькі з-за тых фіранак даносіліся розныя дзіўныя пахі, а часам выбіваліся пасмы смярдзючага дыму, можна было зразумець, што Ёсаф і ў сваёй кануры працягваў рабіць лекі. Рукі Ёсафа дробна трэсліся, здавалася, ён прасейваў скрозь пальцы нябачны пясок часу. Але — гэта я ўжо цяпер разумею — яго не звальнялі, бо меў асаблівы дар складаць адмысловыя адвары... Хоць ад прастрэлу, хоць ад меланхоліі, хоць дзеля адбельвання скуры або праяснення розуму нядбайнага гімназіста перад іспытам па лаціне. Як цяпер бачу Ёсафа ў цёмным куце па той бок прылаўка — акуляры, падвязаныя зашмальцаванымі вяровачкамі, вузкі цёмны твар, нібы выразаны мячом, нос у сініх прожылках, запалыя шчокі і падціснутыя ў нітачку вусны, чорная шапачка на лысай галаве, з-пад якой выбіваюцца рэдкія сівыя пасмы, падобныя да пер’яў хворага птаха... Схіліўся над ступкай, старанна расцірае яе змесціва цяжкім таўкачом, дадае, абрываючы з шорсткіх букетаў, падвешаных на сцяне, то лісцік дурнап’яну, то каліўца дзівасілу, то бязважкі пялёстак мечніку, то падсыпае з парцалянавага слоіка шчопаць вохкага парашку колеру мёртвай вады... Варта было стаць каля старэчы — і ён пачынаў расповед, нібыта твой цень, упаўшы на яго, абудзіў саржавелы, але ўсё яшчэ дзейсны механізм. Расповеды паўтараліся, расквечваліся, пераліваліся дробнасцямі дэталяў, як расшыты перлінамі і каменьчыкамі гарсэт казачнай каралевы... Мы былі малыя і дурныя, і мала што запаміналі, адно падсмейваліся. Найчасцей Ёсаф расказваў пра Яна Давіда Шэйбу, першага ўладара аптэкі, і ягонага зельніка, якога таксама звалі Ёсаф. І вось што я магу згадаць... Паводле расповедаў Ёсафа, быў ягоны цёзка з 18-га стагоддзя смуглявы і чорнавалосы прыгажун, вучыўся свайму майстэрству ў Празе і Сарбоне, і невядома дзе яшчэ... Але, зазначаў са стоеным уздыхам апавядальнік, быў той Ёсаф не надта кемны, бо верыў, што чалавек можа ведаць болей, чым змесціцца ў сявеньцы, і заставацца шчаслівым... Каб нарадзіўся ён рыцарам — слаўны аказаўся б ваяр і кавалер. Але Ёсаф у дзяцінстве бегаў у кароценькай кашулі, босы, па бруднаму бруку мястэчка, і бацька ніколі не ўкладаў яму ў рукі дзяржальна мяча, адно толькі адпаліраваную да бляску ручку шаўцоўскага малатка. Ды Ёсаф, атрымаўшы залаты доктараўскі ланцуг на шыю і аксамітны плашч на шырокія плечы, не хацеў ані пра гэта помніць. Як быццам чалавек можа парваць зрэбную вяроўку свайго роду і ўплесці свой лёс у чужыя бліскучыя карункі. Расказвалі, што нават Аўгуст ІІІ, былы курфюст Саксонскі, у бытаванне сваё каралём Рэчы Паспалітае, пасылаў у аптэку Шэйбы па лекі ад атлусцення — яго вялікасць быў азызлы, як перастоеная дзяжа з цестам. Вядома, пагаворвалі, быццам не толькі звычайныя лекі рыхтуе Ёсаф, але ўцямны яму размовы зорак і зёлак, і карона вужынага караля зашытая ў ягоным чорным каптане, насупраць сэрца... І вось неяк на Піліпаўку наведаў Ёсафа яшчэ адзін вяльможны кліент, маршалак і староста менскі Завіша. Здарылася са славутым воем тое самае, што адвеку здараецца з мужчынамі, чые валасы пераблытала срэбнае павуцінне, зморшчын стала болей, чымся шнараў, а сэрца забылася пастарэць. І сэрца сваё гатовы ён быў пакласці пад востры абцасік ластаўкі-каханачкі, каб не баяўся, што яна і наступіць на яго пагрэбуе. Дачка лаўніка гарадскога магістрату Югася мела шаснаццаць гадоў, скуру бялюткую, шчочкі пунсовыя, вочы цёмныя, стан не таўсцейшы за цалю — усё, як вымагала мода часу ад прыгажунь. Здавалася, яна можа прабегчыся па каламутных хвалях Свіслачы, як месяцовы прамень. Адзіная загана мелася — на далікатным, самую крышачку кірпатым носіку штовясну праяўляліся, як на пялёстку белай лілеі, рабацінкі — ганьба для шляхетнай паненкі. Дзе набываць прыціранні? Вядома, у аптэцы Шэйбы ў Траецкім. І панна Югася была там госцяй нярэдкай і жаданай, і разам з прыціраннямі, парфумамі, памадамі атрымлівала цэлы куфэрак вясёлых Ёсафавых жартаў, дзівосных расповедаў пра васіліскаў ды красналюдкаў і нават куртуазныя песенькі — і ад звонкага смеху паненкі, здавалася, узвіхурваліся ў бутэлечках і колбах рознакаляровыя адвары. А на што яшчэ мог спадзявацца бязродны аптэкар, адно развесяліць... Затое ўдовы Завіша меркаваў сябе жаніхом з жаніхоў, тым болей высакародныя шлюбы не дзеля ўзаемнае любові ладзяцца. Але чуткі хадзілі, што трох сваіх жонак замардаваў ён, дый пяцёра дарослых дзяцей, пільнуючых спадчыны, не былі надта вабнай аздобай жаніха. Ды яшчэ, магчыма, панна Югася мела схільнасць да кагось маладзейшага. Вось і звярнуўся Завіша да Ёсафа, каб у прыціранні для паненкі дадаваў прылюбнае зелле. Маршалкам аптэкары не адмаўляюць. Але нешта не дапамагалі зёлкі Ёсафа прысушыць юнае сэрца... Словы паненка сказала заляцанніку ссівеламу жорсткія: маўляў, як не сівізна гэтая, ды не зморшчыны, дык чаму б не палюбіць такога слаўнага ваяра? Але пакуль ён падобны да спечанага яблыка, няхай са свіслачскай русалкай любіцца, бо ў той вочы з туману, усё роўна не разгледзіць як след.