Салярыс

Упарты i схiльны да парадоксаў чалавек мог па-ранейшаму сумнявацца, што Акiян — жывы. Але аспрэчваць iснаванне яго псiхiкi — усё адно, што разумець пад гэтым словам, — было ўжо нельга. Стала вiдавочна, што Акiян рэагуе на нашу прысутнасць. Такое сцвярджэнне закрэслiвала цэлы напрамак у салярыстыцы, якi даказваў, што Акiян — «свет у сабе», «жыццё ў сабе», што ў вынiку паўторнага адмiрання ён пазбаўлены ранейшых органаў пачуццяў i таму нiяк не рэагуе на знешнiя праявы i аб’екты; што Акiян сканцэнтраваны толькi на кругавароце вялiзных цячэнняў, адрознасць якiх у здольнасцi думаць, а iх крынiца, творца i стваральнiк знаходзiцца ў безданi, якая бурапенiць пад двума сонцамi.

I далей: мы выявiлi, што Акiян умее тое, чаго мы самi не ўмеем — ён штучна сiнтэзуе чалавечае цела i нават удасканальвае яго, невядомым чынам мяняе субатамную структуру, вiдаць, у залежнасцi ад пастаўленай мэты.

Значыць, Акiян iснаваў, жыў, думаў, дзейнiчаў. Магчымасць звесцi «праблему Салярыс» да бязглуздзiцы або да нуля, меркаванне, што Акiян — зусiм не iстота, а таму мы нiчога не губляем, — усё гэта закрэслiвалася назаўсёды. Цяпер людзi, хочуць яны гэтага цi не хочуць, павiнны ўлiчваць такое суседства на шляху iх экспансii, хоць зразумець яго цяжэй, чым увесь астатнi Сусвет.

Верагодна, што мы знаходзiмся на паваротным этапе гiсторыi, думаў я. Рашэнне адступiцца, адысцi магло быць актуальным зараз або ў хуткай будучынi, нават лiквiдацыю самой Станцыi я лiчыў магчымай i цалкам рэальнай. Я толькi не верыў, што гэта дасць хоць нейкую палёгку. Само iснаванне велiкана, якi можа мыслiць, заўсёды будзе турбаваць чалавека. Салярыс будзе вечным выклiкам, кiнутым чалавеку, нават калi мы абшнарым усю Галактыку i наладзiм кантакты з iншымi цывiлiзацыямi падобных на нас iстот.

I яшчэ адзiн невялiкi том у скураным пераплёце знайшоўся сярод штогоднiкаў «Альманаха». Я ўглядаўся ў пераплёт, якi заплямiўся ад дотыку рук, пасля разгарнуў кнiгу. Гэта было старое выданне, «Уводзiны ў салярыстыку» Мунтывуса. Мне прыгадалася ноч, якую я правёў за кнiгай, i ўсмешка Гiбарыяна, калi ён даваў мне свой экземпляр, i зямное святло ў акне, калi я дачытаў кнiгу да канца. «Салярыстыка, — пiсаў Мунтывус, — гэта своеасаблiвая рэлiгiя касмiчнага веку, вера ў апратках навукi; кантакт, мэта, да якой мы iмкнёмся, такая ж замглёная i цёмная, як жыццi святых або прыход Месii. Нашы даследаваннi — гэта лiтургiя ў метадалагiчных формулах; пакорная праца вучоных — чаканых дабравесця, звеставання. Бо няма i не можа быць нiякай сувязi памiж Салярыс i Зямлёй. Гэтыя i шмат iншых фактаў — адсутнасць супольнага вопыту, агульных паняццяў, якiмi можна абмяняцца, — салярысты адпрэчваюць, як вернiкi адпрэчвалi аргументы, якiя абвяргалi iхнюю веру. Зрэшты, на што спадзяюцца людзi, чаго яны чакаюць ад «наладжвання iнфармацыйнай сувязi» з морамi, якiя мысляць? Рэестра перажыванняў, звязаных з iснаваннем, бясконцым у часе, iснаваннем гэткiм старадаўнiм, што, бадай, самi моры не памятаюць свайго пачатку? Апiсання жаданняў, азартных пачуццяў, надзей i пакут, што нараджаюцца ў жывых гарах пад час iмгненных утварэнняў, пераўтварэння матэматыкi — у быццё; адзiноты i пакорлiвасцi — у iснасць? Але ўсе гэтыя веды немагчыма нi перадаць, нi перакласцi на зямную мову. Усялякi пошук каштоўнасцi i значэння будзе марны. Зрэшты, не гэткiх, хутчэй паэтычных, чым навуковых адкрыццяў чакаюць прыхiльнiкi Кантакту. Нават не прызнаючыся сабе ў гэтым, яны чакаюць адкрыцця, якое раскрыла б перад iмi сутнасць самога чалавека! Салярыстыка адраджэнне даўно памерлых мiфаў, яркая праява мiстычнага смутку, пра якi чалавек не адважваецца гаварыць адкрыта, на ўвесь голас, а краевугольным каменем усяго будынка салярыстыкi з’яўляецца надзея на спакушэнне.

Але няздольныя прызнаць гэтую праўду салярысты старанна абыходзяць усялякае тлумачэнне Кантакту. Яны аднеслi яго да лiку святых, з часам ён стаў для iх вечнасцю i небам, хоць напачатку, яшчэ пры цвярозым падыходзе, Кантакт быў асновай, уступам, выйсцем на новую дарогу, адну з многiх…»

Просты i горкi аналiз Мунтывуса, гэтага «ерэтыка» планеталогii, дасведчанага ў адмаўленнi, у развенчваннi салярыснага мiфа, мiфа аб мiсii чалавека. Першы голас, якi наважыўся прагучаць яшчэ ў рамантычны перыяд развiцця салярыстыкi, у перыяд поўнага даверу, быў цалкам праiгнараваны, на яго нiхто не адгукнуўся. Усё гэта зразумела, бо калi прызнаць тлумачэннi Мунтывуса, то неабходна закрэслiць тую салярыстыку, якая iснавала. Новая салярыстыка, цвярозая, непрадузятая, дарэмна чакала свайго фундатара. Праз пяць гадоў пасля смерцi Мунтывуса, калi яго кнiга стала бiблiяграфiчнай рэдкасцю, яе цяжка было знайсцi ў Зборах як па салярыстыцы, так i па фiласофii, з’явiлася школа яго iмя, утварылася суполка нарвежскiх вучоных. Сярод паслядоўнiкаў Мунтывуса было некалькi яркiх iндывiдуальнасцей, якiя па-свойму тлумачылi яго спадчыну. У Эрла Энесона спакойнае выкладанне Мунтывуса змянiлася з’едлiвай iронiяй; у Фаэлангi яно ператварылася ў нейкую грубаватую ўжытковую, iнакш кажучы — утылiтарную салярыстыку. Фаэланга iмкнуўся сканцэнтраваць усю ўвагу на канкрэтнай карысцi, якую можна выцiснуць з даследаванняў, i адпрэчыць усе фантастычныя спадзяваннi на Кантакт, на сувязь двух iнтэлектаў. Побач з бязлiтасным, дакладным аналiзам Мунтывуса працы ўсiх ягоных духоўных настаўнiкаў здаюцца, аднак, другараднымi, калi зусiм не папулярызатарскiмi, выключэнне складаюць толькi творы Энесона i бадай што Такаты. Уласна, Мунтывус сам давёў усё да канца, назваўшы першы перыяд салярыстыкi перыядам «прарокаў» (да iх ён адносiў Гiзэ, Голдэна, Севаду), другi — «вялiкiм расколам» (тады адзiная салярысная вера распалася на мноства сектаў, якiя змагалiся мiж сабой). Мунтывус прадбачыў i трэцi перыяд дагматызму i схаластычнага закасцянення, якi надыдзе, калi будзе вывучана ўсё, што толькi можна вывучыць. Але гэта не адбылося. Гiбарыян, думаў я, меў усё ж рацыю, калi лiчыў развагi Мунтывуса надзвычайным спрашчэннем, якое не брала пад увагу ўсё, што кантраставала ў салярыстыцы з элементамi веры; Гiбарыян сцвярджаў, што ў салярыстыцы сама галоўнае не вера, а карпатлiвая штодзённая праца, вывучэнне канкрэтнай, матэрыяльнай планеты, якая круцiцца вакол двух сонцаў.

У кнiгу Мунтывуса быў уваткнуты складзены папалам, зусiм пажоўклы адбiтак з квартальнiка «Дадаткi да салярыстыкi», адна з першых прац Гiбарыяна, якую ён напiсаў, калi не быў яшчэ кiраўнiком Iнстытута. Пасля назвы «Чаму я стаў салярыстам» iшоў кароткi, амаль канспектыўны пералiк з’яў, якiя даказвалi рэальную магчымасць Кантакту. Гiбарыян належаў да таго бадай што апошняга пакалення даследнiкаў, у якога хапiла адвагi прыняць эстафету першых поспехаў салярыстыкi i не адмовiцца ад своеасаблiвай, што выходзiць за межы навукi, веры, зрэшты, зусiм матэрыялiстычнай, веры ў плённасць намаганняў, калi яны дастаткова настойлiвыя i працяглыя.

Гiбарыян грунтаваўся на добра вядомых, класiчных даследаваннях бiяэлектронiкаў эўразiйскай школы: Хо Ён, Мiна, Нг’янi i Кавакадзе; iх працы прадэманстравалi, што iснуе нейкае падабенства памiж электрычнымi iмпульсамi i пэўнымi разрадамi энергii, якiя адбiваюцца ў плазме Акiяна, што папярэднiчаюць узнiкненню такiх утварэнняў, як полiморфы (на пачатковых стадыях) i блiзняты салярыды. Гiбарыян адпрэчыў антрапамарфiчныя iнтэрпрэтацыi, розныя мiстыфiкацыi псiхааналiтычных, псiхiятрычных, нейрафiзiялагiчных школ, якiя спрабавалi перанесцi на глеевы Акiян чалавечыя захворваннi, напрыклад, эпiлепсiю (аналогiю якой яны бачылi ў сутаргавых вывяржэннях асiметрыяд). Сярод прыхiльнiкаў Кантакту ён быў адзiн з найбольш асцярожных i цвярозых вучоных i зусiм не пераносiў сенсацый, якiя, праўда, усё радзей выпадалi на долю таго цi iншага адкрыцця. Дарэчы, гэткай таннай сенсацыяй стала мая дыпломная праца. Яна знаходзiлася недзе тут, у бiблiятэцы. Праца, вядома, была не апублiкавана, а проста скапiраваная на плёнку, яна захоўвалася сярод мiкрафiльмаў. У сваёй працы я абапiраўся на цiкавыя даследаваннi Бергмана i Рэйнальдса. I м удалося з мазаiкi розных працэсаў выдзелiць i «адфiльтраваць» кампаненты, што суправаджалi сама моцныя эмоцыi: адчай, жалобу, асалоду. Я ж супаставiў гэтыя звесткi з разрадамi акiянiчных iмпульсаў, вызначыў амплiтуду i профiлi крывых (на пэўных участках вяршынь сiметрыяд, ля асновы няспелых мiмоiдаў i iнш.) i выявiў памiж iмi аналогiю, што заслугоўвае ўвагi. Адразу ж у бульварнай прэсе з’явiлiся публiкацыi пад блазенскiмi назвамi накшталт «Студзiна ў адчаi» або «Планета ў аргазме». Але ўсё гэта мне толькi дапамагло (ва ўсякiм разе я лiчыў так да нядаўняга часу). Гiбарыян, як i iншыя салярысты, не чытаў усiх прац па салярыстыцы (iх з’яўлялiся тысячы), а тым болей прац навiчкоў. Але на мяне ён звярнуў увагу, i я атрымаў ад яго лiст. Гэты лiст закончыў адзiн i распачаў другi этап майго жыцця.