Страница 32 из 64
Я павiнна адпомсцiць за спанатраныя вусны майго сямiгадовага сыночка; няўжо ты гэтага не разумееш, Роберт? Адпомсцiць тым, што едуць конна паўз наш дом, да Гiндэнбургавага помнiка; за iмi нясуць гладкiя вянкi з залатымi, чорнымi i фiялетавымi стужкамi; я ўвесь час думаю: няўжо ён нiколi не памрэ? Няўжо мы будзем вечна бачыць на паштовых марках гэтага састарэлага буйвала, чыё iмя зрабiлася дэвiзам у сынавых вуснах? Цi ты цяпер дасi мне карабiн?
Я злаўлю цябе на слове: гэта неабавязкова павiнна адбыцца сёння цi заўтра, але гэта павiнна адбыцца неўзабаве; я назапашвала ў сабе цярплiвасць… Цi памятаеш ты свайго брата Генрыха? Табе было ўжо амаль два гады, калi ён памёр. У нас тады быў сабака з мянушкаю Бром; ты наўрад цi прыгадаеш яго; ён быў такi стары i мудры, што боль, якi вы абодва яму прычынялi, выклiкаў у яго не злосць, а толькi смутак; вы хапалiся за ягоны хвост, i ён цягаў вас па пакоi; цi памятаеш ты пра гэта? Кветкi, якiя ты павiнен быў пакласцi на Генрыхаву магiлу, ты выкiнуў у акно карэты; мы пакiнулi цябе каля ўвахода на могiлкi, дазволiлi табе залезцi на вазнiцава месца i патрымацца за лейцы: яны былi з чорнай патрэсканай скуры. Бачыш, Роберт, ты ўжо i прыгадваеш сабаку, лейцы, брата… i салдат, салдат, бясконцыя шыхты салдат — гэтага ты не памятаеш: яны iшлi ўверх па Модэстгасэ, перад гатэлем збочылi да вакзала, цягнулi за сабою гарматы; бацька трымаў цябе на руках i сказаў: "Вайне канец".
Трыльён за маленькую плiтку шакаладу, пасля два трыльёны за цукерку, гармата за паўбохана хлеба, конь за адзiн яблык; усё даражэй i даражэй; а потым у людзей не заставалася i пяцi пфенiгаў, каб купiць кавалачак самага таннага мыла; добра быць не магло, Роберт, яны i не хацелi, каб было добра; усё новыя i новыя людзi iшлi праз Мадэставу браму, стомлена паварочвалi да вакзала: усё як мае быць, як мае быць; яны неслi перад сабою iмя вялiкага буйвала — Гiндэнбурга; Гiндэнбург да апошняга ўздыху рупiўся пра парадак; цi ён сапраўды памёр, Роберт? Hе магу ў тое паверыць: "У бронзе, у каменi вобраз твой; мы верым табе, наш нязломны герой — Гiндэнбург! Наперад! На бой!" На паштовых марках ён, са сваiмi буйвалавымi шчакамi, здаецца мне сiмвалам яднання; пабачыш, ён яшчэ прычынiць нам клопату, пакажа нам, куды вядзе палiтычная разумнасць i разумнасць грошай: конь за адзiн яблык, трыльён за цукерку, а пасля няма нават пяцi пфенiгаў на кавалак мыла; i заўсёды ўсё як мае быць; я гэта ўсё бачыла i чула, як яны неслi гэтае iмя перад сабою — ён быў дурны як бот, глухi як пень, але дбаў пра парадак; прыстойнасць, прыстойнасць; гонар i адданасць, жалеза i сталь, грошы i ўбогая сельская гаспадарка; асцярожна, хлопчык — там, дзе над раллёю падымаецца пара, дзе гамоняць лясы, будзь асцярожны: там прымаюць бычынае прычасце.
Hе думай, што я з'ехала з глузду; я дакладна ведаю, дзе мы цяпер — у Дэнклiнгене; вось тут дарога, што вядзе памiж дрэваў, пад блакiтным мурам i падымаецца да таго месца, дзе жоўтыя аўтобусы поўзаюць, нiбы хрушчы; мяне прывезлi сюды з тае прычыны, што я прымусiла галадаць тваiх дзяцей — пасля таго, як порсткiя птахi забiлi апошнюю авечку; вайна, час лiчылi паводле падвышэнняў у званнях; ты пайшоў лейтэнантам, а праз два гады быў ужо обер-лейтэнантам. Ты ўсё яшчэ не гаўптман? Гэтым разам цябе падвысяць не раней як праз чатыры гады, а можа, i праз шэсць; потым ты станеш маёрам; прабач, што я смяюся; не захапляйся занадта сваiмi формуламi ў мазгу, не рабiся нецярплiвы i не прымай нiякiх прывiлеяў; мы не ямо нiчога, апроч таго, што нам выдаюць па картках; Эдыт пагаджаецца з гэтым; еш тое, што ядуць iншыя; апранайся так, як усе астатнiя; чытай тое, што чытаюць iншыя; не прымай лiшняга грама масла, дадатковай вопраткi, дадатковых радкоў вершаў — нiчога, што табе паэлеганцку прапаноўвае буйвал. Правая рука iх поўная дарункаў, гэта хабар, выдадзены разнастайнымi манетамi. Я не хацела, каб твае дзецi карысталiся з якiх-небудзь прывiлеяў; яны павiнны былi адчуць смак праўды на сваiх губах; але мяне разлучылi з дзецьмi; гэта называецца санаторый: ты можаш тут быць вар'ятам, i цябе за гэта не наб'юць; тут цябе не абальюць халоднай вадою i без згоды сям'i на цябе не надзенуць кашулю з доўгiмi рукавамi; у мяне ёсць надзея, што вы не дасцё на гэта сваёй згоды; мне нават дазволена выходзiць, калi я захачу, бо ад мяне няма нiякай небяспекi, нiякай, мой хлопчык; ды я не хачу выходзiць, не хачу бачыць часу i не хачу пастаянна адчуваць, што таемны смех забiты, што паламалася схаваная ў схаваным гадзiннiкавым механiзме спружына; раптоўна бацька стаў успрымаць усё сур'ёзна; я сказала б, урачыста; бо замураваныя былi цэлыя горы цэглы, былi высечаныя цэлыя лясы будаўнiчай драўнiны, а бетонам… тым бетонам можна было б засыпаць Бодэнскае возера; такiя людзi, будуючы, прагнуць адно забыцца; гэта — нiбы опiум; ты не можаш сабе ўявiць, чаго можа набудаваць такi архiтэктар за сорак гадоў; я адчышчала яго нагавiцы ад бетоннага раствору, ягоны капялюш — ад гiпсавых плям; ён палiў цыгару, паклаўшы галаву мне на каленi, i мы бясконца паўтаралi, нiбы галашэнне: "цi памятаеш…" — цi памятаеш 1907, 1914, 1921, 1928, 1935 год; а ў адказ заўсёды была якая-небудзь пабудова альбо чыя-небудзь смерць; цi памятаеш ты, як памерла мацi; цi памятаеш, як памёр бацька, памерлi Ёганна i Генрых? Цi памятаеш, як я будаваў абацтва Святога Антонiя, касцёлы Святога Сэрвацыя, Святога Банiфацыя, Святога Мадэста, дамбу памiж Хайлiгенфэльдам i Блесэнфэльдам; цi памятаеш, як я ставiў кляштары для белых i для карычневых братоў, дамы адпачынку для сёстраў мiласэрнасцi; кожны адказ гучаў у мяне ўвушшу, нiбы "злiтуйся з нас, Госпадзе!". Будова напластоўвалася на будову, смерць на смерць; ён пачаў хадзiць па слядах сваёй уласнай легенды, зрабiўся нявольнiкам прыдуманага iм самiм цырыманiялу: шторання сняданне ў кавярнi Кронэра, хоць куды ахвотней ён бы снедаў з намi; выпiць сваёй кавы з малаком, з'есцi свой хлеб; ён бы мог добра абысцiся без яйка ўсмятку, без гэтага паскуднага сыру з папрыкай, але ён пачаў ужо думаць, што без усяго гэтага яму нельга; я баялася: ён пачынаў злавацца, калi не атрымлiваў доўга сур'ёзных заказаў; а раней жа ён заўсёды быў рады атрымаць любы заказ, цi разумееш ты? Гэта складаная матэматыка, калi ты наблiжаешся да пяцiдзесяцi цi да шасцiдзесяцi i ў цябе ёсць выбар: альбо выпусцiць змесцiва свайго мачавога пухiра каля свайго помнiка, альбо, падняўшы вочы, пачцiва аглядаць яго; тут не трэба больш прымружваць вочы; табе тады было васемнаццаць год, Ота меў шаснаццаць — а мне было боязна; як чуйны птах з быстрымi вачыма, я стаяла там, у альтанцы наверсе; трымала вас, калi вы былi немаўлятамi, на руках; калi вы былi малымi, за рукi, стаяла побач з вамi — калi вы павырасталi вышэй за мяне; i я ўсё глядзела, як унiзе праходзiць час, якi вiраваў, браў удзел у бойках, плацiў трыльён за цукерку, а пасля не меў трох пфенiгаў на маленькую булачку; я не хацела чуць прозвiшча выратавальнiка, але яны вынеслi быка на сваiх плячах, наляплялi яго ў выглядзе маркi на свае лiсты i чыталi малiтву: прыстойнасць, прыстойнасць, гонар, адданасць, пераможаны i ўсё ж непераможаны; парадак; ён быў дурны як бот, глухi як пень; унiзе, у бацькавай канторы, Ёзэфiна дакраналася iм да вiльготнай губкi i, у размаiтых колерах, наляпляла яго на лiсты; а ён, мой малы Давiд, спаў; ён абудзiўся толькi тады, калi ты знiк, калi ўбачыў, што можна заплацiць жыццём за тое, што перадасi з адных рук у другiя скрутачак з грашыма, сваiмi грашыма, загорнутымi ў газецiну; калi ад ягонага роднага сына раптам засталася толькi абалонка роднага сына. Адданасць, гонар, прыстойнасць — ён дапяў, чаго гэта ўсё вартае; я папярэджвала яго наконт Грэца, але ён сказаў:
— Ён не зробiць шкоды.
— Што ж, — адказала я, — ты яшчэ ўбачыш, на што здольныя гэтыя бясшкодныя людзi; Грэц гатовы i родную мацi прадаць.
Потым я жахнулася праз сваю празорлiвасць, калi Грэц напраўду прадаў сваю мацi; ён зрабiў гэта, Роберт, — выдаў сваю родную мацi палiцыi толькi з тае прычыны, што старая жанчына раз-пораз паўтарала: "Гэта грэх i ганьба". Болей яна не казала нiчога — толькi гэты самы сказ, аж пакуль аднаго разу яе сын не абвясцiў: "Гэтага цярпець я больш не магу; гэта iдзе насуперак майму гонару". Яны схапiлi старую, адвезлi яе ў прытулак для састарэлых, абвясцiлi яе вар'яткай, каб уратаваць ёй жыццё; але менавiта гэта i сталася прычынай яе смерцi: яны далi ёй нейкi ўкол. Хiба ты не памятаеш Грэцавай мацi? Яна ўсё вам кiдала цераз плот парожнiя кошыкi з-пад грыбоў, а вы распляталi тыя кошыкi i будавалi трысняговыя хацiнкi; калi, бывала, доўга iшоў дождж, яны рабiлiся бураватыя ад бруду; тады вы высушвалi iх, i я дазваляла вам iх палiць; няўжо ты не памятаеш… тая старая жанчына, якую выдаў Грэц, яго родная мацi? Вядома, Грэц да сённяшняга дня стаiць за сваiм прылаўкам, пяшчотна пагладжваючы кавалкi сырой пячонкi. Яны прыйшлi таксама па Эдыт, але я не аддала яе, я скрыгатала зубамi, крычала гвалт, i яны адступiлiся; я ўратавала Эдыт да тае самае хвiлi, калi яе забiў порсткi птах; я спрабавала затрымаць i яго; чула, як ён ляцеў да нас з шумам, як падаў долу, i ведала, што ён нясе смерць; з трыумфам ён уварваўся да нас праз акно ў калiдоры; я распасцерла рукi, каб злавiць яго, ды ён порстка шуснуў паўз мае рукi; даруй мне за тое, што не здолела ўратаваць авечку; i памятай, Роберт, што ты абяцаў прынесцi мне стрэльбу. Hе забудзься. Будзь уважлiвы, хлопча, калi будзеш падымацца па драбiнах; хадзi сюды, я цябе пацалую, i прабач мне, што я смяюся; якiя спрытныя цяпер цырульнiкi.