Արամաշոտ Պապայանի դրամատուրգիայի խոսքարվեստը

1. 3. ԱՐԵՎՄՏԱՀԱՅԵՐԵՆԻ ՏԱՐՐԵՐԸ ԱՐԱՄԱՇՈՏ ՊԱՊԱՅԱՆԻ ՊԻԵՍՆԵՐՈՒՄ

Սույն ենթագլխի նպատակն է ուսումնասիրել արևմտահայերենի տարրերը Արամաշոտ Պապայանի պիեսներում։

Հայ ժողովրդի ինքնուրույն պետականության բացակայության, նրա մասնատված գոյության պայմաններում նոր գրական լեզուն հանդես է գալիս երկու տարբերակով, որոնք հայտնի են «արևմտահայերեն և արևելահայերեն, արևմտահայ և արևելահայ գրական լեզուներ» անուններով:

Արևմտահայ գրական լեզուն արևմտյան հատվածի և Սփյուռքահայության լեզուն է, իսկ արևելահայ գրական լեզուն՝ արևելյան հատվածի հայության գրական լեզուն է։ Արևմտահայ գրական լեզուն ձևավորվում է Պոլսի բարբառի հիման վրա, իսկ արևելահայ գրական լեզուն՝ Արարատյան բարբառի հիման վրա [6, էջ 23]։

Ե'Վ արևմտահայ, և' արևելահայ գրական լեզուները ենթարկվել են գրաբարի ազդեցությանը: Հատկապես ուժեղ է գրաբարի ազդեցությունը արևմտահայ գրական լեզվի վրա:

Ունենալով բարբառային տարբեր հիմքեր` արևելահայ և արևմտահայ գրական լեզուները միմյանցից ունեն հնչյունական, ուղղագրական, քերականական և բառային զգալի տարբերություններ: Արևմտահայ և արևելահայ գրական լեզուների արտասանական հիմնական տարբերությունն այն է, որ բ, գ, դ, ձ, ջ ձայնեղներն արտասանվում են որպես շնչեղ խուլեր` փ, ք, թ, ց, չ, իսկ պ, տ, կ, ծ, ճ պարզ խուլերն արտասանվում են որպես ձայնեղներ` բ, գ, դ, ձ, ջ:

Օրինակ` բարեկամ – փարեգամ, դուռ – թուռ, գեղեցիկ – քեղեցիգ, ջուր – չուր, ձայն – ցայն, Պետրոս – Բեդրոս, պակաս – բագաս և այլն:

Հնչյունական մյուս տարբերությունը արևմտահայ գրական լեզվում բազմավանկ բառերի նախավերջին վանկի ձայնավորի թուլացման և անկման երևույթն է, ինչպես միջին հայերենում է: Օրինակ` հասկընալ – հասկանալ, պակսիլ – պակասել և այլն:

Ա. Պապայանր լավ է տիրապետել արևմտահայերենի հնչյունական, բառակազմական, քերականական համակարգերին ու բառային ֆոնդին: Իր «Արտասահմանյան փեսացու», «Երևանյան վարդեր» կատակերգություններում նա օգտվել է դրանցից և իր հերոսների խոսքը ոճավորել է արևմտահայերենին հատուկ տարրերով: Թատերագիրը կիրառում է արևմտահայերենին հատուկ ա ձայնավորի կրճատում: Բերենք բնագրային օրինակներ.

Արարատ. – Մի՞թե, չեմ ճանչնար (ԵՎ, էջ 90):

Արմենակ. – Ներեցեք, չհասկցա (ԱՓ, էջ 463)։

Սամսոն. Դեռ բոլորովին չեմ հասկնար, բայց կհավատամ սրտիդ (ԵՎ,124):

Սամսոն. Տղաս: Օֆդ նոր հասկցա: Կժպտա՞ս, հա՞: +

Սամսոն. Սիրանուշ, հարսիկս, դե, ըսե նայիմ, հավնեցա՞ր տղուս (ԵՎ,118):

Ա. Պապայանի պիեսներում հանդիպել ենք նաև հայցական հոլովում զ նախդիրով ձևավորված դերանունների:

Մասիս. – Շատ: Ան ալ քեզի պես ջահել, վառվռուն: Սիրեցի զինքն (ԵՎ, էջ 109):

Մասիս. – ԵՎ, վերջապես, այդ քաղաքին մեջ էր, որ զիրար սիրեցինք (ԵՎ, էջ 109):

Անձնական և ցուցական դերանուններն զգալի տարբերություններ ունեն. արևմտահայերենի համար բնորոշ է այ-ով ձևերի փոխարեն ա-ով (աս, ատ, ան), տրականի ի-ով վերջացող (քեզի, մեզի, ինձի, ձեզի), դուն, ասիկա, ատիկա, անիկա ձևերի առկայությունը: Բերենք բնագրային օրինակներ.

Սամսոն. – Է, դուն «հայրիկ» ըսիր, գրկեցիր ինձի, ես ալ կարծեցի Սիրանուշն ես (ԵՎ, էջ 123):

Մասիս. – Տարոսը քեզի, Սաթենիկ (ԵՎ, էջ 123):

Սամսոն. – Մեզի կհամոզեին, որ մենք Մադագասկար, Կանադա, Հարավային Ամերիկա երթանք (ԵՎ, էջ 117):

Մասիս. – Թույլ կտա՞ք քույր գտած եղբորը համբուրել ձեզի (ԵՎ, էջ 108):

Մասիս. – Աս ան աղջիկն է, որ Լենինականում ծաղկեփնջով եկել էր մեր քարավանը դիմավորելու (ԵՎ, էջ 121):

Արմեն. – Ինչի պետք է ադ հայրենիքը, որ աղջիկ մը կմերժի տղայիս (ԵՎ, էջ 104)։

Մասիս. – Եթե ան ալ իր սիրածը ունենա, մեր սերը իսկույն կխաչաձևվի (ԵՎ, էջ 91):

Ինչպես երևում է բերված բնագրային օրինակներից, դուն, ինձի, քեզի, մեզի, ձեզի, աս, ադ, ան դերանուններն օգտագործվել են դու, ինձ, քեզ, մեզ, ձեզ, այս, այդ, այն ձևերի փոխարեն:

Արևմտահայերենում չկան այստեղ, այդտեղ, այնտեղ դերանունները և դրանց փոխարեն գործածվում են հոս (բացառականում հոսկե), հոդ, հոն (բացառականում հոնկե) դերանունները: Բերենք բնագրային օրինակներ.

Մասիս. – Հոս ի՞նչ գործ ունես (ԵՎ, էջ 95):

Սամսոն. – Հոս է մեր վերջին հանգրվանը (ԵՎ, էջ 117):

Սաթենիկ. – Թուրքիա էինք, հետո փախանք Եգիպտոս: Հոն դրությունը անտանելի էր (ԵՎ, էջ 89):

Արմենակ. – Ինչ ընենք, քանի հոն ենք, մեզի պես կըլլանք, հոս որ եկանք, ձեզի պես կըլլանք (ԱՓ, էջ 463)։

Արմենակ. – Ես ձեզի ավտո ալ կուղարկեմ։ Ասենք ոչ, ինչո՞ւ, հետս վալյուտի բերած եմ, հոսկե կառնեմ (ԱՓ, էջ 463)։

Բերված բնագրային օրինակում հոսկեն հոս դերանվան բացառական հոլովն է և համապատասխանում է այստեղից ձևին։

Մասիս. – Հոնկե դիտեցի Արարատը (ԵՎ, էջ 91):

Հոնկեն հոն դերանվան բացառական հոլովն է և համապատասխանում է այնտեղից ձևին:

Ասիկա, ատիկա, անիկա դերանուններին արևելահայերենում համապատասխանում են սա, դա, նա, դերանունները:

Մասիս. – Ոչ, ասիկա այլևս քարտեզ չէ և ոչ ալ երևակայություն (ԵՎ, էջ 91):

Սամսոն. – Չէ, ինչ թաքցնեմ, ատիկա ինձ մեծ ցավ պիտի պատճառեր (ԵՎ, էջ 118):

Սամսոն. – Ոչ, անիկա իսկական էր (ԵՎ, էջ 115):

Սահմանական եղանակի ներկան և անցյալի անկատարը կազմվում են կը եղանակիչով (կը գրեմ – կը գրէի, կը գրենք – կը գրէինք, որ միավանկ բայերից առաջ գործածվում է կու ձևով (կուգամ, կուտամ, կուլամ): Բերենք բնագրային օրինակներ.

Սամսոն. – Տար, տար ինձի ձեր ճամփով, ձեռքդ ամուր բռնած կուգամ, քաջ գիտեմ, որ դու ինձի չես խաբեր (ԵՎ, էջ 124):

Արմենակ. – Հոս հոգնեցիք՝ կուգաք հոն, հոն հոգնեցիք՝ կուգաք հոս (ԱՓ, էջ 463)։

Արմենակ. – Մարդ աշխարհ կուգա մեկ անգամ (ԱՓ, էջ 461)։

Ստեփան. – Մենք բոլորս խոսք կուտանք, որ շատ շուտով մենք ալ հպատակություններս կփոխենք, կդառնանք մաքուր սովետական քաղաքացի (ԵՎ, էջ 512):

Սամսոն. Հա՛, հա՛, հա՛, ինչ միամիտն ես եղել, քուրս, խնդալս կուգա (ԵԲ, 117):

Մը անորոշ հոդը դրվում է գոյականից հետո և ձայնավորից առաջ դառնում է մ´, մըն: Ի-ն հնչունափոխվում է ը-ի՝ մի>մը: Արևելահայերերենի է-ն դառնում է ա՝ Էլ>ալ:

Մասիս. – Անմեղ բարի խաղ մըն է (ԵՎ, էջ 95):