Արամաշոտ Պապայանի դրամատուրգիայի խոսքարվեստը

1. 1. ԺՈՂԱՎՐԴԱԽՈՍԱԿՑԱԿԱՆ ԵՎ ԲԱՐԲԱՌԱՅԻՆ ԲԱՌԵՐԸ ԱՐԱՄԱՇՈՏ ՊԱՊԱՅԱՆԻ ՊԻԵՍՆԵՐՈՒՄ

Սույն ենթագլխի նպատակն է ուսումնասիրել ժողովրդախոսակցական և բարբառային բառերը Արամաշոտ Պապայանի պիեսներում։

«Բառը մի աշխարհ է», – ասել է հայոց մեծ բանաստեղծ Հովհաննես Թումանյանը: Բառերը լեզվի էությունն են, ազգային դեմքը որոշող այն միջոցները, որոնցով մենք անվանում ենք աշխարհի առարկաները, երևույթները, գործողությունները, նրանց հատկանիշները: Բառերով արտահայտում ենք վերաբերմունք, կազմում ենք նախադասություններ:

Հայոց լեզվի բառապաշարը կազմված է գրական և ոչ գրական բառաշերտերից: Գրական բառաշերտի մեջ են մտնում այն բառերը, որոնք գործ են ածվում գրական լեզվի նորմայի պահանջներով, նրա կիրառության սահմաններում [6, էջ 137]։ Բառապաշարի գրական շերտին հակադրվում են բարբառային և ժողովրդախոսակցական բառաշերտերը [1, էջ 141], որոնք գրական չեն։ Ըստ լեզվաբան Սենեքերիմ Մելքոնյանի՝ բարբառային, գավառական, ժողովրդախոսակցական են այն բոլոր բառերն ու ձևերը, որոնք գրական չեն [8, էջ 107]։

Իր կատակերգություններում Արամաշոտ Պապայանը դիմել է բարբառային և ժողովրդախոսակցական լեզվի բառաշերտերին: Նրա գործածած առօրյա-խոսակցական ոճին հատուկ բառերը, արտահայտությունները, դարձվածքները մեծ թիվ են կազմում: Արամաշոտ Պապայանի խոսքի բառապաշարի հիմքը կազմում են ընդհանուր գործածական բառերը, սակայն, ըստ անհրաժեշտության, նա օգտագործել է նաև ժողովրդախոսակցական լեզվին հատուկ բառեր, արտահայտություններ: Նրա պիեսներում բարբառային բառերը մեծ թիվ չեն կազմում: Իսկ ինչ վերաբերում է բանավոր-խոսակցական լեզվին բնորոշ բառապաշարին, ապա դրանց գործածությունը պիեսներում բավականաչափ առատ է: Բարբառային և ժողովրդախոսակցական բառերը միանման չեն: Բարբառային բառերը սահմանափակ, տարածքային նեղ գործածություն ունեն: Նման բառերը Արամաշոտ Պապայանի կատակերգություններում համեմատաբար քիչ են. Օրինակ՝ չուր (մինչև), լաո (որդի, զավակ), ազիզ (սիրելի, թանկագին), խաթեր համար (պատվին), չակոլի (չքանդվի): Բերենք բնագրային օրինակներ.

Թագուհի. – Դեռ լույսը չբացված կգա, կմղկտա չուր իրիկուն ու իրիկուն դառ ու դատարկ կելնի կերթա (ՀՀՆԾ, էջ 192):

Թագուհի. – Էդ նրանից է, լաո, որ աջ ձեռք չգինա, թե ձախ ձեռք ինչ կենե (ՀՀՆԾ, էջ 193):

Հեղինե. – Չէ՜… Էս երկու ազիզ բալեքս պատերազմում զոհվեցին (Բ, էջ 11):

Մամիկոն. – Գնանք, գնանք, մինչև կյանքիս վերջը պարտական եմ քեզ: Քո խաթեր համար մի հատ էլ երգ ասեմ (ՍԹ, էջ 142):

Թագուհի. – Տղա Մարտինիչ, քո տուն չակոլի, քո կուժ մոռցար (ՀՀՆԾ, էջ 251):

Ժողովրդախոսակցական բնույթի բառերն ու արտահայտություններր բավականաչափ շատ են Արամաշոտ Պապայանի պիեսներում, ուստի շատ դժվար է բոլորի մասին խոսել: Թվարկենք մի քանիսը: Բերենք օրինակներ. էս (այս), էն (այն), էսպես (այսպես), էնպես (այնպես), հա (այո), էդքան (այդքան), էլ (այլևս), էծեր (այծեր), հրես (ահա) և այլն: Իր պիեսներում Արամաշոտ Պապայանը գործածել է նաև ժողովրդախոսակցական լեզվին հատուկ ձայնարկություններ և այլ սպասարկու բառեր, որոնք խոսքը դարձնում են ավելի արտահայտիչ:

Հա բառը օգտագործվում է մի շարք իմաստներով: Ամենից առաջ այն գործածվում է որպես պատասխանական բառ, որը համարժեք է այո-ին: Սակայն առավել հետաքրքրական են հետևյալ կիրառությունները:

Հա՞ – հարցում ճիշտ լինելու մասին:

Լուսինյան. – Սամսոնը, Մասիսը…Հասկացա, պահ են մտել, հա՞: Սամսոն՜, հարազատ (ԵՎ, էջ 80):

Հա – հաստատում.

Ցոլակ. - Հա, իհարկե, ճարպն ու յուղը խոհարարի և այլոց փորը, ճենճն ու ջուրը իմ հորը (ԽՊ, էջ 142):

Սամսոն. – Հա՜, հա՜, հա՜, ինչ միամիտն ես եղել, քուրս, խնդալս կուգա (ԵՎ,117):

Հա – ասվում է մի բան դժվարությամբ հիշելուց հետո:

Տիգրան. – Տիգրա՞ն… Հա, լսել եմ, բայց նրա մասին ասում են, որ… (ՄՀ, էջ 30):

Բազմաթիվ կիրառություններ ունի նաև վայ բառը: Այն արտահայտում է սպառնալիք, զարմանք, սուգ, ողբ, ափսոսանք, հեգնանք, սարսափ, ահ և այլն:

ա. Սպառնալիք.

Հեղինե. – Ահա մի շաբաթ է աղոթում եմ, որ էսօրվա խաղը մերոնք տանեն, թե չէ՝ վայն եկել է այսօր մեր ուրախությանը (Բ, էջ 12):

բ. Զարմանք.

Պետրոս. – Վա՜յ… ը՜… Դուք էլ եք այստե՞ղ… (ԽՊ, էջ 179):

գ. Սուգ, ողբ.

Շուշան. – Վայ, քոռանամ, էս ինչ զուլում եկավ մեր գլխին… (ԽՊ, էջ 179):

դ. Ափսոսանք.

Նունուֆար. – Վա'յ, քոռանամ, մոռացել էի (Մ, էջ 86):

ե. Հեգնանք.

Հայրապետ. - Վայ դու, խրբուկ ծաղիկներն էլ է պրոկատ վերցրել (ԿՀ, էջ 59):

զ. – Սարսափ, ահ.

Շուշան. – Ի՞նչ է, արդեն բաժանվե՞լ են: Վա՜յ ինձ, վա՜յ… (ԽՊ, էջ 178):

է. Մտերմական երանգ.

Սրբուհի. – Վա՛յ, բալիկ ջան, եկա՞ր: Այս երիտասարդը քեզ է սպասում (Բ, էջ 39):

Նազան. Վայ, Մամիկոն ջան, բա հոգուդ մեղք չե՞ս անում (ՍԹ, 133):

Ջեն. Պաղպաղա՞կ, վա՛յ, Ջեկ, իսկապե՞ս (ԱՄ, 106):

Արամաշոտ Պապայանը կատակերգություններում օգտագործել է ժողովրդական խոսքին բնորոշ այ, բա, հո, է, ախր, համ…համ և նմանատիպ այլ բառեր, որոնք բավականաչափ շատ են: Այդպիսի բառերն արտահայտում են զարմանք, ուրախություն, վիշտ, դժգոհություն, զայրույթ, ափսոսանք: Բերենք բնագրային օրինակներ.

Վռամ. – Այ աղջի, շա՞ռ ես, քաղաքական աստառ ես կպցնու՞մ (ՍԻՉԱԵԱՔԷ, էջ 289):

Նուբար. – Բա հյուրանո՞ցը (ԱԱՇԷԵ, էջ 321):

Վարշամ. – Գլուխ հո ունես, տնաշեն, էդքան ուսում, կրթություն, դու հունարդ ցույց տուր (ԱԱՇԷԵ, էջ 376):

Շմավոն. - Է, Վարշամ ջան, մեջք չունեմ, մեջք (ԱԱՇԷԵ, էջ 376):

Գրապ. – Ախր ինչու՞… Հարսս հիմա ելույթ պիտի ունենա… (ԽՊ, էջ 128):

Վարշամ. – Համ վարիչ եմ, համ քարտուղար, համ գրագիր (ԱԱՇԷԵ, էջ 376):

Նուբար. Հայ-հույ, էլի էդ խերքի՞ն ես (ԱԱՇԷԵ, 382):

Մարգար. Պահո՛, հացներս կերանք (ԱԱՇԷԵ, 383):

Նուբար. Ինչ է, ուրեմն ես լեզվից խախու՞տ եմ, հայ-հույ (ԱԱՇԷԵ, 383):

Նուբար. Բա էդ եղա՞վ: Ձեր հեր ձեզ համար վատ հեր չի եղել (ԱԱՇԷԵ, 321):

Բ. Այցելու. Էհ, իրեն համար վատ: Այդ ճամփով գնացողը հեռու չի երթա (ՍԻՉԱԵԲԷ, 294):

Սամսոն. Եվ մի վհատվիր, պանդուխտ Մասիս, հեչ մի վհատվիր, այն ուժը, որ ինձի հոս բերավ, օր մըն ալ երևի քովդ կբերե (ԵՎ, 117):

Կարմեն. Օխա՛յ, հիմի դու էն ասա, մեր մեծ խազեինը ինչու՞ է կանչել (ՀՀՆԾ, 240):