Страница 18 из 96
Кандрат усміхнуўся аднымі зубамі:
— Ты яшчэ не пануй. Ты мужыкоў не ведаеш. Калі нехта і пойдзе да цябе — ты не задавайся, атаман. Ты з імі — як з братамі. Яны нацярпеліся. Ім новага пана, ды яшчэ з хамаў — не трэба.
— Што вярзеш? — спытаў ваўкаваты Юллян.
— А тое, што твая спіна, відаць, па новым сядле плача, Юллян. Не дай бог з хама — пан, а дзярма — пірог.
Паківач нечакана згадзіўся:
— Я табе гэта, Корчак, сем год назад казаў.
Корчак стрымаўся.
— Добра. Пагарачыўся я.
— I я кажу, — сказаў Кандрат. — А станеш гарачыцца — справы не будзе. Непамысна табе — нiхто не трымае. Адварочвай ды вяслуй ваду. А хочаш застацца — нас паважай. Мы табе сябры, а не парабкi. Прыгон — ён на ўсiх ляжыць. Таму i наважылiся бунтаваць.
Корчак засмяяўся.
— Ну, до, до. Сам разумею. Мужыкі-і. Адна мы кроў. На адной вадзе замешаныя. — І ён паказаў на бязмежную палавень: — На ягонай вось.
— Расказвай, — кінуў Кандрат.
— Я некаторым панкам пад Дошчыцай учыніў-такі, — сказаў Корчак. — Ноч на чыстую пятніцу. Два маёнткі спалілі хлопцы…
— Замест божых свечак ды паходняў, — са змрочнай весялосцю сказаў Цыпрук Лапата. — Ды што з таго? Гэта сто вёрст Дняпром. Да нас і дымком не патыхнула.
— Цяпер вас тут чакаюць, — буркнуў ваўкаваты Юллян Лапата. — Чаго вас туды панесла, калi ворагi — тут. Кроер — тут. Мусатаў — тут. Патаўпешкi гэтыя, Таркайлы — тут.
Бацька іранічна глядзеў на сына:
— Не думаў я, што ты такі. Ведаў, што дурань, але што такі-і…
— Бацька кажа праўду, Юллян, — сказаў Корчак. — Адсюль пачынаць — канцы былi б. Кроер дачуўся. Ён з восенi сотню чаркесаў у маёнтку трымае. Без крывi не абышлося б… Ды яшчэ ў наваколле блакiтных нагналi, салдат, жандармаў. Атрымлiваецца, ты мяне на смерць запрашаеш, а морда такая — нiбы на чарку.
— Асёл, — сказаў Янук.
І асекся. Аўтух паклаў яму на плячо далонь, сціснуў.
— Не вякай… наша справа… малая. Слухай… вось.
Непрыемныя людзі былі Лапаты. Андрэй і Кандрат, пераглянуўшыся, зразумелі, што падумалі адно і тое ж.
— Яны нас тут чакаюць, — сказаў Корчак. — А я іду ў другое месца. Куды — пачуеце. Вы астаяцеся. Перадавайце мне весткі. Людзей рыхтуйце, хто захоча. Ты, Аўтух, адразу, як толькі даведаешся, што салдатні паменела, — да мяне. Я тады скора прыйду! Ну, хто з вас тады са мной пойдзе?.. Лапаты — гэта ясна. А хто з Кахноў?
— Я, — нечакана адказаў з верхавіны дуба галавасты Лявон. — Вы там цішэй. Па вадзе далёка чуваць.
— Добра, — сцішыўся Корчак. — Яшчэ. Смялей, хлопцы. Памагаць-то вы тут усе памагалі. І жэрці збіралі… і порах… і хавалі, калі трэба. А вось пайсці разам, калі прыйду? Калі сыраядцаў гэтых трэсці будзем?
— Бадай, я, — сказаў Іван.
Кандрат і Андрэй пераглянуліся. Іван быў любімы Галінчын брат.
— І я, — сказаў Пятрок Кахно. — Я — з Лявонам.
— А вы?
— Мы — не, — адказаў за сябе і Цыпрука Макар. — Не выпадае. Зямлю тады каму араць?
— Як хочаце, — сказаў Корчак. — Праспіцё толькі царства нябеснае.
Чорныя пранізлівыя вочы сустрэліся з вачыма Кагутоў:
— А вы?
Кандрат зірнуў на Івана, і той зухавата падміргнуў яму.
— Што ж, — уздыхнуў Кандрат, — бадай што, і мы. Чаго тут. Бунт дык бунт. Кожны год бунты.
Прыдняпроўе сапраўды бунтавала часта.
— Добра, — сказаў Корчак.
— Ты не злуй, — сказаў Цыпрук Кахно. — Мы не даносчыкі. Дапамагацьмем.
— І на тым дзякуй, — схіліўся Паківач. — Вольнаму воля.
— Ты абяцаў Даньку-пастуха прывесці, — сказаў Кандрату Корчак. — Што там?
— Не спакушаецца, кажа: лухта ўсё. Што мне, кажа, дзевак мала ці ежы? Кормяць, кажа, людзі і ў торбу кладуць, і на зіму даюць.
Кандрат так перадражніў Данькаву інтанацыю і міну, што ўсе зарагаталі.
— До, — раптам сказаў Корчак. — Цяпер, хлопцы-казакi, кажыце, каго тут перш за ўсё палiць будзем, калi прыйду.
Усе трохі прымоўклі. Адно — бунтаваць "недзе там", а зусім іншае — у наваколлі, дзе ўсе адзін аднаго ведаюць. Адна справа — пускаць чырвонага будзіміра недзе пад Дошчыцай, а другая — выракаць на "агонь і паток" людзей, якіх ведалі.
— Землi Загорскiх нам не па зубах, — падштурхнуў людзей Корчак. — Гэтыя хоць i цiхмяныя, але адчайныя. Так будуць баранiцца — пыл ад нас паляцiць.
Дабрадушны Пятрок Кахно раптам узлаваўся:
— На такіх нападаць — мы табе, Корчак, не сябры, вось што.
— Што, цяляты?
— Цяляты не цяляты, а супроць такіх ісці — душу загубіць. На злых так пойдзем, што нас яшчэ на шворцы трымаць будзе трэба. А добрых — не руш.
— А прыгон?
— Не яны яго завялі
— Прыгон…
— Тфу! Ты ідзі глянь, як у Магілёве лупалаўскія кажамякі жывуць?! Як грабянечнікі ў Падуспенні?! Крывёй харкаюць, а вольныя людзі.
Лагодны Андрэй змяніўся з твару. Пяшчотны глыбінны румянец заліў твар.
— І тое праўда, — сказаў раптам Аўтух. — З добрых пачнем, а як за злых возьмемся — то бараніць іх салдат нагоняць.
Бацька здзівіўся. Глянуў на сына нават з нейкай павагаю. І словы Аўтуха прымусілі задумацца нават Корчака.
— Чаго спрачаемся? — упарта сказаў Корчак. — Я не згодзен. Але я і кажу: не па зубах. То з каго?
— З Кроера, — сказаў з дуба Лявон Кахно.
— З яго, — сказаў Пятрок. — з яго, сабакі.
— I тое, — сказаў Корчак. — Я сам казаць не хацеў. Падумалi б: з-за сябе. Згода, Кроер. Яшчэ хто?
— Браніборскі, — сказаў Юллян Лапата.
Аўтух запыхкаў, як вожык.
— Нашто? Ён, кажуць, волю даць хацеў.
— А ты спытаў мужыкоў? — вочы Паківача бліснулі. — Не хочуць яны такой паганай волі, без зямлі.
— Нам, хлопцы, наогул цяжка будзе, — раптам сказаў Іван. — Час трохі не той, — ён сарамяжліва ўсміхнуўся. — Я не баюся, але проста… чуткі гэтыя, што вось-вось волю дадуць. З зямлёю. Каму ахвота, чакаючы на такое, галаву скручваць? Кожная грамада — як крушня каменная. Не зрушыш. Ляжыць на сваім лапіку поля і маўчыць.
Iван нiбы выказаў думку кожнага. Бо ўсе тут баялiся i падсвядома ведалi: вялiкай грамады цяпер не ўзняць. Але i чакаць было горш за смерць.
А Корчак ведаў усё лепш за iншых. Не ўзняць грамаду. Усе чакаюць. Не ўзняць. Хiба што потым, калi воля выйдзе нейкая не такая, якую чакалi.
Але яму было няўсцерп чакаць. Яшчэ i яшчэ чакаць. Як сем год ужо чакаў. Маўчаць. Хавацца i перахоўвацца. Мгчыма, зноў тры-чатыры-сем год.
Не трэба было выказваць ім сваіх думак. І ён з трохі ненатуральнай рашучасцю сказаў:
— Уздымем, не ўздымем. Гэта тады ясна будзе. Не ўздымем, то пачакаем. Пад намі не гарыць. А паспрабаваць трэба. Быдла ўжо мы, а не людзі — вось да чаго давялі. Кроер рабуе. Мусатаў страляе ў людзей… Абароны цёмнаму чалавеку няма. Прыйдзеш у суд — што давядзеш, калі гаворкі іхняй не разумееш?.. Ваўкі. А з ваўкамі — па-воўчы. — І перапыніў самога сябе: — Значыць, вырашылі: Браніборскага… Яшчэ каго?
Запанавала маўчанне.
— Раўбіча, — сказаў раптам Кандрат.
— Ты што? — паспрабаваў быў спыніць брата Андрэй. Але Кандрат павярнуўся да яго і аднымі вуснамі кінуў:
— Маўчы!
Аблічча было такое рэзкае і гнеўнае, што Андрэй змоўк.
— Раўбіча, — паўтарыў Кандрат.
— Нашто? — спытаў нехта.
Над чаўнамі павісла няёмкая маўчанка. Ніхто, акрамя Андрэя, не разумеў, чаму Кандрат Кагут аддае грамадзе, будучаму разгрому і агню, суровага звонку, але памяркоўнага пана Яраша.
Андрэй сядзеў і толькі маліўся сам сабе, каб ніхто не здагадаўся аб прычыне, аб ганьбе Загорскіх. Але ніхто, відаць, нічога не ведаў.
— У Раўбіча можна разжыцца на зброю, — сказаў Кандрат. — Можна і ў іншых багатых радоў, але тыя сцерагуцца.
— Несумленна, — сказаў Пятрок.
— То і памры на сваім сумленні, як страляць пачнуць, — сказаў Кандрат.
— А праўда, — сказаў Аўтух Лапата. — Я не чуў, каб Раўбiч… нешта такое… Але, пэўна, пад добрай скурай — дрэнь.
— Гэта чаму? — спытаў Пятрок.
— Куды дачку… аддае? — сказаў сонны Аўтух. — З кім… парадніцца хоча?
Андрэй пакутліва пачырванеў. Размова ўвесь час скакала вакол небяспечнага: Хаданскі — Раўбічы — прапановы дзядзькаванага брата… Вось-вось…