Страница 46 из 90
Алесь не ведаў, што ён прысутнічае пры дзіве, вялікім нават на фоне гэтага добрага тэатра, на фоне выключнай для прыгонных iгры іншых. Ён проста адчуў, як ад першых гукаў яе голасу мурашкі прабеглі па спіне.
Няроўныя, то добрыя, то жахліва бяздарныя словы — гэта не мела ўжо значэння… Яны былі з яе вуснаў, і гэтая дзяўчына ў сваім зіхоткім плашчы была вышэйшая за ўсіх астатніх.
Ветрам дыхала са сцэны, такім ветрам, што валасы на галаве ўставалі дыба.
Была бітва. Страшна і безупынна грукатаў гром. Білі маланкі, асвятляючы на сцэне гаротную постаць.
А дзед скоса глядзеў на ўнука, на бледны твар, на рукі, што ўчапіліся ў аксаміт бар'ера, і толькі ківаў галавою.
…Білі грымоты. А за мурамі ішла бітва. І Людамір, якога ён яшчэ не бачыў, але ведаў, што ён харошы, часова адступіў. А потым было іхняе патаемнае спатканне. А потым звіваўся, як чарвяк, расказваючы аб здрадзе, і шыпеў, як змей, перад магілёўскім князем агідны дружыннік Шчур.
У цёмнай зале нечакана звонка, перарывіста ад крыўды і абурэння, выбухнуў дзіцячы голас:
— Як жа табе не сорамна?! Дрэнны ты! Злы чалавек!
Акцёры страпянуліся.
І тут… Яна забылася і глянула на яго. Князь з прыкрасці крэкнуў, вырашыў адзначыць гэты недахоп.
— Яна паглядзела на мяне, — шэптам сказаў Алесь. — Паглядзе-ела.
Крык Алеся, здавалася, прымусіў яе граць яшчэ лепей. У рысах аблічча быў смяротны боль. А голас зрываўся, нясцерпна сціскала сэрца.
Голас яе ўпаў, і тут стары князь адчуў, як затрэслася ад рыданняў цельца побач з ім.
— Хлопчык мой!.. Гэта ж выдумка! Хочаш яна прыйдзе і суцешыць цябе?
— Не! Не! — і невядома было, ці ён не хоча, каб яго суцяшалі, ці проста не верыць, што гэта выдумка.
Высакародны Людамір, даведаўшыся аб пакутах каханай, з'явіўся ў горад, пакінуўшы флот, каб вызваліць яе або падзяліць яе лёс. Абаіх разрывалі страсці: любоў да радзімы і каханне.
Закаханыя стаялі на кастрах з бярвенняў, якія вось-вось павінны былі запалаць.
Зыркія языкі полымя ахапілі яе. А над полымем ззялі яе вочы.
…Дзед сам занёс яго ў пакой побач са сваім, сам, разам з Глебавічнай, распрануў яго.
Алесь ляжаў, бяссонна гледзячы на агеньчык начніка. Спаць ён не мог. Што ж рабіць потым?.. Як жыць без гэтага? Ён скончыць памагаць дзеду і стане непатрэбны яму. І тады зноў… бачыць яго раз на год, як бацькі.
Праз якую гадзіну ён пачуў у калідоры голас дзеда, які канчаў настаўляць кухара:
— Вэндзіць фазана будзеш як заўсёды, на драўляным пілавінні з цукрам. І каб тушкі не дакраналіся адна да адной! А індыка, перш чым рэзаць, напаі п'яным — за паўгадзіны ўлі ў рот лыжку гарэлкі: мяса будзе смачнейшае…
Дзверы ў спальню адчыніліся. Дзед зайшоў і сеў каля ложка.
— Не спіш? — спытаў ён.
— Не-а.
— Усё мучышся?
Дзед маўчаў, і цень ад яго галавы схіляўся ўсё ніжэй.
— Хочаш астацца са мной?..
— А бацькі?
— Ну, прыязджаць, калі захочаш…
— Хачу.
— Ну вось. А я стаў лянівы на дабро… Усё думаеш: можа, другім разам. А гэтага нельга!.. За гадзіну я абдумаў. На ўсіх актораў запавет, што яны будуць вольныя пасля маёй смерці. А ёй — вось ён, — і дзед паказаў жаўтаваты аркуш паперы. — Заўтра яна можа ісці, куды хоча.
— І яна можа?..
— Тут сказана: хоча — няхай iдзе. Хоча — няхай астаецца ў маiм тэатры, грае ўжо як вольная.
Алесь прыўстаў і схапіў дзедавы рукі.
— А цяпер ідзі, занясі сам…
…Ён ляцеў начным калідорам — аж рэха лунала. Кінуўся ў дзверы і пабег пераходам над аркай. Загрукаталі вінтавыя сходы на антрэсолі.
…Ён нечакана ціха пастукаў у дзверы…
Дзверы адчыніліся, і ён убачыў жаночую постаць у доўгім начным халаце, валасы, сабраныя стужкай, і вочы.
У гэтых вачах і цяпер жыў сум, але яны трошкі пацяплелі.
— Заходзьце, — сказала яна.
…Просценькі туалетны столік, дзве свечкі на ім. Разгорнутая кніга на крэсле.
— Сядайце.
Усё было звычайнае. І ўсё ж за гэтым пакоем ён бачыў вязніцу і полымя вогнішча.
Пачырванеўшы, працягнуў ёй скрутак паперы.
— Што гэта?
— Прачытайце. I не бойцеся турмы. Я вас абараню.
Яна з усмешкай паглядзела на яго, такога наіўнага ў сваёй веры. Што мог зрабіць ён?
Пасля разгарнула скрутак i з той самай памяркоўнай усмешкай пачала чытаць.
Усмешка знiкла.
Страшна бледная, яна глядзела на яго.
— Стары пан піша, што ён вызваляе мяне па вашаму жаданню.
— Калi ён пiша так — значыць, ён добры да мяне.
І тут ён убачыў яе вочы. Што гэта было, ён не ведаў, але гэта былі зусім другія вочы, не тыя, што вось толькі, не тыя, што на сцэне.
Маўчанне панавала ў пакоі. А за паўкруглым акном ляжала глыбокая ноч.
— Дзякую вам, — сказала яна. — Я гэтага ніколі не забуду. Ніколі не забуду.
Гэта было непатрэбна. І ён, адчуваючы, што слёзы вось-вось зноў пырснуць з вачэй ад захаплення і шкадобы, павярнуўся і кінуўся з пакоя.
XVII
Раніцай сонца прабівалася праз плюшч на вялізную верхнюю тэрасу, што з фасаднага боку. У вальерах сварыліся і шалёна крычалі папугаі.
Дзед сядзеў у крэсле. Перад ім дымела філіжанка шакаладу і стаяла бутэлька белага віна. Убаку сядзела за каклюшкамі Глебавічна.
А перад Алесем акрамя шакаладу ляжалі лісты жоўтай слановай паперы, стаяла ў чарніліцы кітайская туш. Дзед у гэтых адносінах быў вялікі сноб, — пісаць, дык пісаць так, каб была асалода: ільсняным чорным па гладкім жаўтаватым, тады пішацца нешта талковае. «Сучасныя пісакі таму і пішуць абы-як, без стылю, што перад імі каравая папера і чорт ведае якія пер'і: скрабуць ды рыпяць».
А пер'і былі адмысловыя: гусіныя, тонка завостраныя, мяккія, заўсёды з левага крыла, каб зручна ляжалі ў руцэ.
Дзед прыгубляў віно і пачынаў, быццам бавіўся новай гульнёй, але так, што гэтага нельга было заўважыць:
— Разважаннi аб злачынстве i пакараннi…
Пяро ў Алеся пачынала бегаць.
— Не спяшайся, — казаў дзед. — Выслухвай і запісвай самае галоўнае… Дык вось, мы спыніліся на неадпаведнасцях паміж людскімі законамі і натуральным законам прыроды…
Дзед думаў хвіліну.
— Чалавек следуе законам натуры толькі ў горшым. Ён карае смерцю нават за тое, за што натура даруе ў літасці і жорсткасці сваёй… А між тым, безумоўна, падлягае смерці толькі адно злачынства — здзек з чалавечай душы, катаванне чалавечага цела… Сюды трэба аднесці гвалт над жанчынай…
— Бацюхна, — з дакорам казала Глебавічна. — Яму рана.
— Маўчы… Заўтра я, магчыма, памру, так і не дачакаўшыся, калі яму будзе «час». Хай слухае. Ён не зразумее гэтага брудна…
— Табе лепей ведаць, — прымірылася яна.
— Вы гаварылі, што ў Півошчах стралялі, — сказаў Алесь. — Што атаман Прайдзісвет забіваў з голаду… Тады і… нас.
— Магчыма, сынок.
— Ба-ацюхна мой, — уздыхнула Глебавiчна. — Вы ж не ўдарылі нікога за ўсё жыццё.
— Ён разважае разумна, матухна, — казаў князь. — Я не ўдарыў, але маё становішча такое, што я магу ўдарыць чалавека, які не можа адказаць. Значыць — розніца невялікая.
— Вы пан літасцівы.