Страница 27 из 90
— Не пагражай, аконам. Бог за пагрозы нявіннаму не даруе.
Стаяў перад аконамам бялявы, як лён, глядзеў чорнымі дрымучымі вачыма.
— A на згон не пойдзем. Калі пад зброяй павядуць, дык такую і працу атрымае пан Кастусь. Хай жаўнеры штыкамі снапы носяць.
— Зачыншчыкi! — сказаў аконам. — Ясна.
I дастаў з кішэні кніжку і аловак.
— Не дамо пісаць! Не дамо! — захваляваўся натоўп. — Чорт яго ведае што ён там напіша… A потым пячаць ляпнуць — і прападай душа.
Абураныя людзi купчылiся вакол старога Губы.
Першы не стрываў Васіль Гарлач, чалавек y беднай, але чыстай, старанна залапленай світцы:
— Ды што ж гэта такое?! За што?! За нашу крыўду ды яшчэ і пісаць.
— Нядобра робіш, аконам, — сказаў Корчак. — Глядзі, каб не рыгнулася.
— Дык вось як? — пыхнуў аконам. — Добра. Яшчэ і пагрозы. Глядзіце, мужыкі. Усё гэта вам прыпомняць. I ад згону адмову, і абразу пану, і… тое, што іконы святыя закласці іудзеям сабраліся… Кубло гадзючае! A табе, Губа, як завадатару, не мінуць і Сібіры.
Губа здзекліва глядзеў на яго.
— Чаго мне баяцца? Мне ўсяго жыцця з вераб'іныя нагавіцы. Ну і Сібір. Няхай. Ці не ўсё адно, адкуль да прабацькі Абрама на піва выпраўляцца…
— Ён яшчэ і блюзнерыць, ёмашнік стары… Патрэбен ты Абраму, парахня смярдзючая, — сказаў аконам.
Са старым Губой ніхто так не размаўляў. Абрам Абрамам, a павага патрэбна старому нават тады, калі ён скончыў зямныя справы. I таму пакрыўджаны Губа аскароміўся.
Аконам убачыў ледзь не пад самым сваім носам парэпаную цёмную дулю, нейкую вельмі доўгую і таму асабліва здзеклівую. I тады ён размахнуўся і сцёбнуў старога па пыльнай світцы, гарбатай на спіне.
I тут адбылося тое, чаго ніхто не чакаў ад заўсёды рахманага, паважна-маўклівага Корчака. Пэўна, і ён сам не чакаў, бо твар ягоны застаўся разважлівы і амаль спакойны. A рукі ў гэты час тарганулі з зямлі гaблі[45] і шпурнулі іх y аконама.
Вілы прасвісталі ў паветры і, дрыжучы, упіліся ў зямлю між расстаўленых аконамавых ног. Аконам збялеў.
A на яго ўжо насоўваўся натоўп.
— Гані адсюль!
— Паражняк адмяніў, поскудзь!
— Трэ-э-эці дзень!!!
— Плаці за згон!
— Рунь канямi топча, конаўка дурная!
Крык ап'яніў людзей, асабліва калі яны ўбачылі, што аконам ускінуўся ў сядло і прыпусціў уздоўж вясковай вуліцы. За весніцамі аконам кінуўся ўбок і паскакаў проста пожняй, без дарогі.
A ўзбуджэнне ўсё нарастала ў душах, і над натоўпам стаяў смех, ганарлівыя выгукі, свіст. Нясытае было лета, галодная будзе вясна — чорт з ёю! Чорт з ёю, абы на хвіліну прыйшлі ў душу патоля і гонар.
— Як гэта ты наважыўся, Корчак?! A каб пацэліў?
— Каб захацеў, дык пацэліў бы, — збянтэжана і трошкі горда пасмейваўся Корчак. — Што я, турак, каб y жывога хрысціяніна цаляць?
— Ды які ён хрысціянін?! Падла ён! Як жа… Згон дарма рабілі. A цяпер голад!
I гэта зноў звярнула думкі на крыўду.
— Слё-озачкі, — загаласіла нейкая баба. — Што ж ім спатрэбілася, зяпам ненаедным?!
— У старца кій адабралі!
— У дзяцей галодных кавалак з рота вырвалi!
Загаласілі і другія бабы. I з нарастаннем іхняга галошання нейкі цьмяны, лютаваты агеньчык загарэўся ў вачах y мужыкоў.
Нарастала нясцерпна балесная, ледзь не да слёз, крыўда. Яна патрабавала неадкладнага выхаду. I таму натоўп радасна выбухнуў, калі нехта кінуў:
— Спаліць Кроеравы сцірты… Хай ведае.
Натоўп зароў. Спадабалася ўсім.
— Не нам, дык і не яму!
— Палі!
З самаробнымі паходнямі рушылі знішчаць сцірты. Моладзь аддзялілася і пайшла паліць мэндлікі. Дзень пачаў захлынацца ў дыме… I дзіўна — ніхто не ўзяў ані снапа. Відаць, таму, што гэта быў не рабунак, a помста.
— Хай ведае!
— Носам наторкаць!..
…Спаліўшы збожжа, людзі вярнуліся ў вёску і сталі чакаць, што з гэтага будзе.
…Чакаць давялося нядоўга. Сонца яшчэ стаяла даволі высока, калі хлопец на верхавіне абшчыннага дуба заўважыў на дарозе з Кроераўшчыны пыл. Хацелі былі кінуцца ўпрочкі, але Корчак пераканаў, што няварта. Адзін чалавек — што ён такое без іншых? A калі тыя, што ішлі, наблізіліся, усім стала нават сорамна за свае думкі аб уцёках.
Ішлі дзесяць чалавек, a з імі ехаў коннік. A калі гэтыя дзесяць чалавек наблізіліся — людзі пазналі ў іх татар-вартаўнікоў, a ў конніку — паручніка Мусатава.
Аконам выпадкова застаў яго ў Кроераўшчыне і, смяротна перапалоханы, маліў яго, каб ён скакаў y Сухадол па дапамогу. Але ў паручніка былі іншыя планы. Бунт быў занадта шчаслівы выпадак, каб выпусціць ініцыятыву з рук, аддаць яе другому, застацца без рэпутацыі мужнага і дзейнага чалавека.
Зеленаватыя вочы Мусатава загарэліся прадчуваннем падзей. Небяспека — глупства: што робіцца без небяспекі? Яна надавала нават вострае адценне таму, што ён збіраўся рабіць. I таму ён прыкрыкнуў на аконама:
— Ану змоўч! Наробяць тут бязглуздзіцы, a ты выпраўляй… Колькі вартаўнікоў y маёнтку?
— Дзесяць.
— Давай іх сюды… A сам скачы ў Сухадол. Скажаш, пан Мусатаў сам рушыў y Півошчы… Хай не марудзяць.
Аконам глядзеў на яго з дрэнна прыхаванай пашанай і некаторым жахам. I гэта было добра: будзе сведка. У душы паручніка ўсё лікавала ад захаплення ўласнай хітрасцю. Хай y Сухадоле спяшаюцца. Гэта патрэбна, каб яго не абвінавацілі ў залішняй самаўпэўненасці. Але яны не паспеюць, яны проста не здолеюць паспець. «Малады і распарадны паручнік, які выпадкова аказаўся на месцы», зробіць усё без іх… Не трэба было толькі паказваць радасці. I таму ён спакойна аглядаў зброю татар.
— Як жа вы? — з жахам спытаў аконам.
— Служба, — адказаў Мусатаў.
— Блаславі вас бог, — з расчуленым захапленнем сказаў аконам.
— Э, кіньце… Спяшайцеся лепей… Усё ж іх чатыры сотні адных мужыкоў…
— I вы не баіцёся?
— Баюся. Але іду… — Ён стрымана перахрысціўся і сказаў падначаленым: — Рушай, браткі.
…I вось цяпер атрад уступаў y Півошчы, і, чым больш ён пасоўваўся наперад, вырастаў y памерах брудна-белы, маўклівы натоўп пад дубам. Калі да яго засталося якіх крокаў сорак, Мусатаў спыніў сваіх людзей, a сам ад'ехаў ад іх да натоўпу на даўжыню корпуса каня, не больш. Ён ведаў, што набліжацца больш нельга: сцягнуць з каня, і тады падначаленыя не паспеюць памагчы, збаяцца страляць і, магчыма, пабягуць.
Маглі нават проста натаўчы карак — гэта страшней за смерць…
Нельга было быць смешным. Ён абмацваў сваімі зеленаватымі, як y рысі, вачыма маўклівы натоўп, a яго рукі, учэпістыя і прыхавана-нервовыя, са сплюшчанымі на канцах, як долата, пальцамі, ляжалі на сядзельнай луцэ.
Пакрысе ён разумеў: небяспека ёсць, але вельмі маленькая. I гэта ўзбадзёрыла яго.
— Што тут здарылася? — спытаў ён.
У адказ — маўчанне.
— Чые мэндлiкi гарэлi?
Зноў маўчанне.
— Маўчыцё, сукіны сыны… Віламі кідаецеся… Ведаеце, чым гэта можа скончыцца?
Некаторыя апусцілі галовы. Божа, толькі б не рухнулі на калені!
— Што ж вы, браткі? Як гэта вы асмеліліся? Разыдзіцеся, не ўводзьце ў грэх хрысціяніна… Разыдзіцеся смірна па хатах…
У яго памякчэлым голасе была паблажлівасць: так кот на хвіліну адпускае ахвяру, каб было што даганяць.
— Вы што, спалілі панскае жыта?.. Дрэнна.
— A тое, што ён з намі зрабіў, добра? — выбухнуў y натоўпе нечы голас. — Звычай ломіць, за згон не заплаціў.
— Будзеце адказваць!
— Вось што, — сказаў, выступаючы з радоў, Гарлач, — ідзі адсюль, пан афіцэр. Мы нарабілі — наш і адказ. Ідзі… Праўда, людзі?
— Тады аддасцё ваша збожжа, — сказаў Мусатаў. — Зараз жа аддасцё… I на згон пойдзеце заўтра, хамскія морды.
I звярнуўся да атрада:
— Слухай мяне… Пойдзеце да іхніх сціртаў і памяркуеце, колькі ім трэба аддаць, каб за ноч не схавалі… Да апошняга снапа…
Удар быў разлічаны. Натоўп зароў. Пагроза была бязглуздая і менавіта таму выклікала гнеў, пры якім не разважаюць.
— Хай паспрабуюць узяць!
— Паглядзім, як возьмуць!
45
Вілы.