Страница 6 из 26
— А вы, падшывальцы, што тут аціраецеся? — крыкнуў бацька на хлопцаў. — Вячэраць і класціся спаць! Толькі не ў гумне, а ў хаце!
Пакуль дзеці вячэралі, на дварэ пачало цямнець. Бліскавіца раз-пораз пісягавала неба і асвятляла хату, а далёкія грымоты зліваліся ў суцэльны грукат, які нарастаў і набліжаўся з кожнай хвілінай.
Косцік з Уладзікам і Алесем улягліся на палацях, укрыліся. Але хіба можна было заснуць, калі дзесьці блізка ў лесе бушавала навальніца? Пярун ляскаў усё бліжэй і бліжэй, і нарэшце першыя буйныя кроплі дажджу забарабанілі па вокнах. Пасля недзе блізка зялёная страла маланкі ўпілася ў лес, і грымоты скаланулі хату, аж зазвінелі шыбы. Хлопцы са страху прытуліліся адзін да аднаго.
Калі Косцік высунуў зноў галаву, то пачуў, што за акном ліло, як з вядра, а недзе недалёка грукатаў гром. Праз паўгадзіны грымоты аціхлі. Пад аднастайны шум дажджу хлопцы пачалі засынаць. I раптам дзесьці зусім блізка так моцна ляснуў гром, што задрыжэлі сцены ў хаце і бразнуліся вобземлю вілкі ў мыцельніку.
Міхал накінуў на галаву дзяружку, выйшаў на двор.
— Ой, страшна! — загаласілі дзеці.
— Ціха! Не бойцеся! — прысеў на край палацей дзядзька Антось.— Пройдзе дожджык, усё ажыве і закрасуе на полі і ў лесе. Праз некалькі дзён мы сходзім на Воўчы грудок, а там пад елачкай, мой пане, сядзяць баравічкі…
Не паспеў дзядзька вымавіць апошняе слова, як яркая маланка асляпіла вочы, у хаце стала відна, хоць іголкі збірай, і амаль адначасова страшэнны грукат скалануў хату, аж зазвінела ў вушах. Антось хуценька ўсхапіўся і выйшаў з хаты, маці пакінула калыхаць Юзю і стала ўзірацца ў акно.
— Што там, мама? — спалохана падняў галаву Косцік.
— Нічога, сынку! Спі, не бойся, — адказала маці. — Скора хмара пяройдзе…
Неўзабаве ўвайшлі ў хату Міхал з Антосем.
— Ну, што там? — запытала маці.
— Недзе ў лесе джвагнула, — адказаў Міхал. — У тым баку, за гумном, дзе старыя бярозы…
Дождж ліў усю ноч і раніцу і сціх толькі каля паўдня.
БАБКА БАЛАНДЗІХА
…Пасля той навальнічнай ночы Косцік раптоўна захварэў. Твар яго гарэў, нібы ў агні, ноччу хлопчык трызніў, усхопліваўся з пасцелі, клікаў да сябе старэйшых.
— Ціха, мой саколік, ціха, родненькі! — супакойвала сына Ганна.— Дай памяняю кампрэсік… А можа ты зёлак вып’еш? Выпі, мой галубок!..
— Калі ж бо яны, мамачка, надта горкія…
— А дзе ж ты бачыў, мой сынок, каб зёлкі былі смачныя? Яны заўсёды горкія…
Раненька, яшчэ на досвітку, дзядзька Антось запрог каня і прывёз з Мікалаеўшчыны шаптуху бабку Баландзіху, якая славілася на ўсю ваколіцу.
Гэта была худзенькая, згорбленая бабуля, якой, казалі, пераваліла ўжо за сотню. Жыла яна адна ў маленькай і старэнькай, як і сама, хаце, збірала ў полі і лесе розныя травы… Баландзіха ніколі не разлучалася з вялікім мехам, унутры якога былі нашыты асобныя кішэнькі для кожнай зёлкі. Гэтым мехам мікалаеўшчынскія мацяркі страшылі сваіх непаслухмяных дзяцей.
Калі шаптуха ўвайшла ў хату, Ганна завіхалася ля печы, а Кастусь піў чай, настоены на ліпавых кветках і сухіх малінах.
Убачыўшы згорбленую постаць старой, хлопчык хуценька схаваўся пад посцілку: ён не так спалохаўся Баландзіхі, як яе мяшка…
Пасля бабка сядзела на зэдліку ля Кастуся, гладзіла шурпатай далонню яго па галаве і шаптала бяззубым ротам:
— Далёка-далёка, недзе за марамі, за гарамі, за лясамі і лугамі, куды воран і костачкі не занясе, расце дрэва, а з-пад таго дрэва выцякаюць тры ручаёчкі. У адным вада жывучая, у другім гаючая, у трэцім — бессілачая… На гэтым свеце нічога няма маццей вады, бо яна патушыць хоць які агонь і абмые хоць якую мурзатую морду, адно толькі нё можа абмыць грэшнае душы…
Баландзіха дастала са свайго меха маленькую бутэлечку з вадою і тройчы пырснула хлопчыку на твар і грудзі:
— Вада гаючая, вада жывучая! Ганіце хвор на сухі бор!
Потым Баландзіха «выганяла» перапуд, ліла над галавою хлопчыка растопленае волава ў місачку з халоднай вадой, давала нюхаць нейкія духмяныя краскі.
На развітанне шаптуха дастала са, свайго меха тры пучкі зёлак і, палажыўшы на стале, сказала Ганне:
— Вось вам, дачушка, рамонак, верасок і пералётнік. Запарце ўсё разам і давайце па лыжачцы. Верасок і пералётнік можна і асобна піць…
Старая стала збіраць свае манаткі ў мяшок і, адыходзячы, наказвала Кастусю:
— Ну, папраўляйся, гарбузянятка маё!
— Пачакайце, бабуля. Вось вам за фатыгу, — сказала Ганна, падаючы ёй скрутак. — Антось зараз каня запражэ.
— Не, мае дзеткі, я пайду сама… Па дарозё розную траўку і краскі буду збіраць. У лесе адпачну, пасяджу дзе на імху, паслухаю, як птушачкі шчабечуць, як ветрык лісцё калыша…
Праз некалькі дзён Кастусь, як нічога не бывала, бегаў па двары, памагаў Уладзіку і Алесю пасвіць каровы і авечкі.
— Бач, а ўсё ж такі Баландзіха памагла, — сказала Ганна.
— Хто яго ведае, — уставіў слова дзядзька Антось. — Можа і Баландзіха вылечыла, а можа прыйшла пара ачуняць хлопцу…
БЯРЭЗІНКА
Восень у той год выдалася халодная і дажджлівая. Як пачаліся дажджы ў жніво, дык цягнуліся да самых прымаразкаў. Жыта папрарастала ў снапах, атава пагніла ў пракосах…
Сонца зрэдку прабівалася між цёмных хмар, якія хутка плылі па небе. Халодны дождж спачатку ліў, а пасля імжыў і імжыў бясконца… Не было яму ўпынку ні днём, ні ноччу.
— Нешта насланое пайшло па свеце, — казала часам Ганна. — Улетку пякло і сушыла неміласэрна, а цяпер лье і такі халодны вецер…
Найгорш такой парой пастуху. Калі толькі холадна, дык паўбяды: адзеў стары бацькаў кажух, заваліўся ў разору ці пад куст і ляжы. Яшчэ лепш раскласці агеньчык дзе-небудзь у зацішку, засыпаць у прысак бульбу — і не згледзіш, як праходзіць дзень. Калі ж дождж, дык няма нідзе ратунку: ні сесці, ні легчы, і агонь мала памагае.
У дождж хлопцы пасвілі каровы, мяняючыся: зранку Уладзік, пасля абеду Косцік з Алесем.
Неяк Алесь штосьці занядужаў, і Косціку прыйшлося аднаму калець у полі. Ён прамок і змёрз, як цюцька.
— Скідай лахманы і на катову горку! — распарадзіўся дзядзька Антось, як толькі пляменнік увайшоў у хату.
На катовай горцы, як называў дзядзька печ, Кастусь укрыўся коўдрай, сагрэўся і адразу павесялеў. «Вось каб гэта можна было, седзячы на печы, пасвіць каровы», — падумаў ён.
— Дзядзечка, колькі дзён яшчэ трэба пасвіць? — запытаўся пасля Косцік.
— Колькі дзён? Цяжка сказаць, мо месяц, а можа і больш…
— А ўсё ж? — дапытваўся пляменнік.
Дзядзька пакінуў нізаць тытунь, глянуў у акно і адказаў:
— Бачыш, вунь каля хлява стаіць бярэзінка. Дык вось, калі на ёй не будзе ні аднаго лісточка, тады канец — можна будзе закідаць пугу да вясны…
Косцік бачыў з печы дрэўца, пра якое гаварыў дзядзька. Бярэзінка была жоўтая, але сям-там пракідаліся і зялёныя лісточкі. О, яшчэ доўга прыйдзецца мерзнуць у полі! Хлапчук задумаўся, прытаіўся ў цяпле і задрамаў. Прыснілася яму, што з бярэзінкі асыпаліся ўсе лісточкі і стаіць яна такая сумная-сумная…
Пасля размовы з дзядзькам Косцік кожны дзень паглядаў на дрэўца. Лісточкі асыпаліся мала, хоць з кожным днём жаўцелі ўсё больш і больш. Надвор’е таксама рабілася ўсё халаднейшае.
— Недзе, мабыць, снег выпаў, — казала маці.
Аднойчы Косцік загнаў каровы ў хлеў, глянуў — нікога няма на двары і падаўся да бярэзінкі…
— Падымайся! Падымайся! — стукаў назаўтра скаварадою аб прыпек дзядзька Антось. — Пара выганяць каровы.
— Не, дзядзечка, канец ужо! — высунуўся з-пад коўдры Косцік. — Можна пугі закідаць… Усе лісты з бярэзінкі асыпаліся. Усе!
— Што, што? — здзівіўся дзядзька і, не верачы сваім вачам, падышоў бліжэй да акна, паглядзеў на бярэзінку, засмяяўся і сказаў: — Эйш, жэўжык, як ацерабіў. Але не, браце, усё роўна прыйдзецца яшчэ пасвіць каровы. Хітрыкі твае не памогуць!