Страница 17 из 26
— А я ўсё роўна хачу ў семінарыю! — са злосцю і чуць не з плачам крычаў Кастусь.
— Мала што ты хочаш… — сказала маці. — Там высокія парогі — не на нашыя ногі… А дзе мы табе грошай возьмем? I так ледзь канцы з канцамі сточваем.
— У семінарыі казна корміць і адзяе, — уставіў сваё слова дзядзька Антось. — Калі Косцік так надумаўся, дык хай ідзе…
3 таго дня дзядзька Антось і Уладзік жартам клікалі хлопцаў не па імені, а па будучай прафесіі:
— Эй, кандуктар, прынясі вядро вады!
— Калі ласка, пане настаўнік, есці блінцы!
Алесь ганарыўся, што яго так называюць, а Косця злаваў і агрызаўся. Яшчэ больш ён узлаваўся, калі аднойчы Алесь размаляваў яго ў чырвонай сарочцы, у шырокай шапцы, са скрьшкай і кнігамі пад пахай і зрабіў надпіс: «Семінарыст Рысь».
Косцік накінуўся з кулакамі на брата, парваў малюнак на шматкі і стаў таптаць яго нагамі.
— Што гэта ты развар’яваўся? — супакойвала маці. — Як жа ты будзеш настаўнікам такі злы? Рысь! Сапраўды Рысь!
Мімаходам кінутае калісьці дзядзькам Антосем слова падхапілі браты і мянушка Рысь надоўга прыстала да Кастуся. Яна можа не трымалася б, калі б хлопец не так злаваўся. Уладзіку і Алесю гэта падабалася, яны дражніліся, пацвельваліся на кожным кроку з братам. Колькі было смеху, калі аднойчы падышла маленькая Алена і, учапіўшыся за Кастусёву калашыну, пачала прасіць:
— Лысь, збай казку…
Косцік закрычаў на сястрычку, тая с плачам кінулася да маці.
— Што ж гэта ты, настаўнік, дзіця крыўдзіш? — смяяўся Антось.
«Гэта ліха з дзядзькі загарэлася», — успомніў Кастусь. Успомніў і стаў думаць, як яму аддзякаваць…
Магчымасць такая надарыласяг толькі восенню.
Зайшоў да іх у леснічоўку па нейкай справе Рысь — Янка Андроцкі. Патупаў у хаце ды пытаецца:
— Дзе гэта дзядзька Антось?
— Малоціць жыта, — адказаў Косцік і павёў Андроцкага ў гумно.
Мужчыны закурылі, разгаварыліся. Антось распытваў пра вясковыя навіны. А Косцік аціраўся пад рукамі, варочаў пасад, малаціў, а потым стаў на снапах куляцца цераз галаву. Дзядзька Антось не ўцерпеў і крыкнуў на пляменніка:
— Пайшоў вон, Рысь!
Крыкнуў дзядзька і сумеўся: побач сядзеў сапраўдны Рысь.
— Не злуйся, браток! — апраўдваўся Антось Перад Янкам.— Гэта мы так нашага Косціка дражнім…
Пасля таго, як дзядзька трапіў у няёмкае становішча, ён больш не называў пляменніка Рысем. I мянушка стала памалу забывацца.
«ЯШЧЭ АДЗІН МІЦКЕВІЧ…»
Два гады рыхтаваўся Кастусь да паступлення ў Нясвіжскую настаўніцкую семінарыю.
Праўда, калі гаварыць больш дакладна, то не два гады, а дзве зімы. Толькі сыдзе снег — і да позняй восені не было часу займацца падрыхтоўкай: хапала іншай, больш пільнай работы!
Бацька вечна заняты: то ў абходзе, то высочвае для паноў глушцоў ці лася, то вязе ў замак рыбу або качак. Мала гэтага, у апошні час ён нешта часта хварэў. У яго балела галава, ён скардзіўся, што рэжа нешта ў жываце, піў соду і нейкія лекі. Міхал ужо не заглядаў у карчму да цёткі Хрумы, хадзіў хмуры і сумны. Ссутуліўся, у чорнай густой чупрыне раптам прабілася сівізна. Усё часцей і часцей бацька садзіўся ля стала, паклаўшы пад бараду рукі, думаў горкую думу, цяжка ўздыхаў і казаў Ганне:
— Маці, нешта мне нездаровіцца. Сэрца штось нядобрае прадчувае…
— От не бяры нямаведама што ў галаву…
На службе бацьку замяшчаў Уладзік. Алеся дома ўжо не было: ён паехаў у Данбас, на станцыю Красноўка. А Косцік памагаў дзядзьку Антосю ўпраўляцца з гаспадаркаю. Абсяваў поле, касіў, вазіў дровы, ездзіў у млын — хіба мала знойдзецца работы. Прылаўчыўся нават так жаць, што мала адставаў ад маці і дзядзькі. А надарыцца вольная часіна, чытаў кнігі ці ішоў збіраць грыбы.
Затое зімою Косцік цалюткі дзень праседжваў за сталом. Рыхтаваўся ўдумліва і без прынукі. Перарашаў усе задачы не толькі з задачніка Еўтушэўскага, але і Малініна і Бурэніна. Старанна вучыў граматыку К. Говарава, у якой сумныя правілы ілюстраваліся цудоўнымі прыкладамі з вершаў Пушкіна, Лермантава, Някрасава, Кальцова, Нікіціна і многіх іншых рускіх паэтаў. Гэта былі дзівосныя радкі:
Поздняя осень. Грачи улетели,
Лес обнажился, поля опустели,
Только не сжата полоска одна…
Грустную думу наводит она.
Косцік выпісваў іх у свой сшытак і завучваў напамяць. Шкада толькі, што гэтыя вершы ў граматыцы надрукаваны не поўнасцю і абрываліся на самым цікавым месцы.
***
Усе ўжо спяць, а Кастусь сядзіць над кнігай…
Заглядае ў акно месяц, кідае на падлогу зеленаваты водбліск. Час ад часу разлягаецца на двары гучны трэск. Гэта страляе мароз.. Косцік узіраецца ў замерзлую шыбу. Пад ззяннем месяца хлеў і гумно, што схаваліся ў гурбах, нават сосны, зацярушаныя снегам, здаюцца нейкімі іншымі — маленькімі, прысадзістымі. Дрыжаць зоркі, пабліскваюць, пераліваюцца рознымі колерамі сняжынкі…
У роздуме Косцік доўга любуецца хараством зімняй ночы, і самі сабою нараджаюцца, плывуць радкі… А назаўтра перачытае ён свой верш. Не, не тое! I лісток трапляе ў печ. Так здараецца амаль кожны дзень…
А прыязджалі на зімовыя канікулы семінарысты — Косцік на два-тры дні ішоў у вёску. Цікава паслухаць навіны, можна ўзяць у хлопцаў пачытаць кнігу.
Бяда з кнігамі. Часам кажа ён бацьку:
— Папрасі, татачка, кніжак у пані Аксені… Бяры з вершамі.
Міхал то забудзецца на сынаву просьбу, то няма настрою ісці ў хату да пана ляснічага, лішні раз пападацца яму на вочы. Аднойчы пані Аксеня сама запытала, як маецца яе хрэснік.
— У семінарыю рыхтуецца. Прасіў ён у вас, дарагая панечка, кніг з вершамі… А я не адважыўся вас турбаваць…
— 3 вершамі? — здзівілася жонка ляснічага.
— Ведаеце, блазнота… Сам нешта такое сачыняе, — тлумачыў ляснік.
— Няхай, няхай піша… Можа яшчэ адзін Міцкевіч паэтам стане… Быў такі польскі паэт Адам Міцкевіч. Родам з-пад Навагрўдка, хораша апісваў нашыя мясціны, асабліва возера Свіцязь…
Прынёс у той дзень бацька Кастусю два томікі вершаў Лермантава, а таксама балады Міцкевіча на польскай мове і расказаў сыну пра размову з жонкай ляснічага.
Аднак карыстацца бібліятэкай ляснічага Кастусю доўга не давялося.
Неяк сярод лета яшчэ зусім на досвітку конна прымчаўся аб’ездчык Ксавэры і сказаў:
— Ну, Міхале, пан ляснічы наказаў нам доўга жыць…
— Няўжо?.. А божачкі! — пляснула рукамі маці.
ПАН РАКОЎСКІ
Хутка пасля смерці мужа пані Аксеня з дзецьмі выехала да нейкай радні ў Малева пад Нясвіж, а ў доме з ласіным рогам пасяліўся новы ляснічы — пан Ракоўскі.
Новы ляснічы пачаў заводзіць новыя парадкі. Цэлы дзень ён гойсаў па лесе, лаяў і бэсціў кожнага, хто пападзе пад руку. Усё было не пад яго густ і нораў: то пні высокія, то дровы не так складзены, то малады лес не так пасаджаны. Зорыў вокам усюды: заглядаў у гумны, мераў поле і сенажаць, лічыў кароў і авечак.
— Цягнеце княжацкае ў сваю кішэню, бога не нашага вы чэрці! — злосна крычаў ён.
У Альбуць пан Ракоўскі заехаў першы раз у самую касьбу. Бацька быў у лесе, а дзядзька Антось з Уладзікам і Косцікам касілі лужок каля крынічкі.
— Хадзіце ўсе, новы ляснічы кліча, — прыбегла Юзя.
За шула быў прывязаны чорны жарабок, запрэжаны ў размаляваны возік з мяккім высокім сядзеннем. Сам Ракоўскі сядзеў на ўслончыку ў цяньку і выціраў хустачкай твар.
— Што загадаеце, паночку? — пакорна схіліўся дзядзька Антось.
— Налавіце рыбы! Прэндзэй! На ёднэй нодзэ! Бо я не мам часу!..
Хлопцы здалёку разглядалі пана ў белым касцюме. У яго вялікі, як начоўкі, жывот, круглая лысая галава з адвіслым валляком і маленькім гузічкам-носам, пад якім тырчэлі доўгія, але рэдкія (можа пяць валасоў) вусы.
Дзядзька Антось дастаў рыбацкую снасць, і праз некалькі хвілін нашы рыбакі боўталіся ў Нёмане. А тут, як на тое, рыба не лавілася! Прайшла добрая гадзіна, а ў торбе мо з фунт акунькоў і маленькі шчупачок. На шчасце, трапіўся свержанскі рыбак Янчур. Ён з самага ранку быў на рацэ і нёс ладных язёў і плотак.