Страница 12 из 26
Дзеці зарагаталі.
— Годзе выскаляцца! — крыкнула маці. — Ідзіце лепш вячэраць.
За сталом Кухарчык звярнуўся да Косціка:
— Казкі ты любіш слухаць, а чытаць, браце, умееш?
— Умею, але кнігі пагарэлі.
— О, ён у нас самы ахвотнік да кнігі! — прамовіў дзядзька Антось.— Нічога, я куплю яму новыя…
ВЕРШ ПРА БУСЛА
Дзядзька Антось сваё слова стрымаў.
У нядзелю ён быў у Нясвіжы, ездзіў купляць цвікі, шкло для вокнаў, яшчэ розную дробязь і прывёз Косціку дзве кнігі: «Родное слово» Ушынскага і «Басни» Крылова.
Хлопчык цэлымі днямі праседжваў над кнігамі, браў іх з сабою ў пастушкову торбачку. Ходзяць каровы па палянцы ці на ўзлессі, дзе добрая трава, а Косцік, забраўшыся ў цянёк, чытае:
У лукоморья дуб зеленый;
Златая цепь на дубе том;
И днем и ночью кот ученый
Все ходит по цепи кругом…
Чытае ён, і яму здаецца, што тут апісваецца іхняя Альбуць. Вунь аж да Нёмана раскінуўся бяскрайні луг, на ім стаяць велічныя зялёныя дубы. Ці не там гэта ходзіць той кот-казачнік?
Перад вачыма старая бяроза, голле яе апусцілася ледзь не да зямлі. Можа гэта не голле, а русалка расчэсвае свае доўгія валасы?
А вунь у вішняку відна і хатка без акон і дзвярэй… Гэта цесляры канчаюць зруб іхняй леснічоўкі. Там недзе тупае дзядзька Мікодым — жартаўнік і гаварун.
Вось каб запомніць усе казкі, якія расказаў Мікодым. Адкуль ён іх столькі ведае? Мабыць, сам прыдумвае. Як гэта навучыцца іх самому складаць? Казкі, відаць, няцяжка прыдумаць, калі іх столькі ведаюць Мікодым і дзядзька Антось. Скласці ж вершык, напэўна, цяжэй. Трэба запытацца ў Мікодыма і Антося, ці ўмеюць яны складаць вершыкі.
Хлопчык утаропіўся ў далечыню. Там, у блакіце, плывуць белаватыя хмаркі. Плывуць чарадою і Косцікавы думкі…
Косцік любіць, прыслухоўваючыся да ляснога шуму і птушыных спеваў, марыць у адзіноце. Тады неяк лёгка і раздольна думаецца і разумееш стогн лесу, песню жаваранка, адчуваеш, як расце трава і звініць сонечны прамень, што прабіўся праз густое голле дрэў на зямлю…
…А што было б, каб ён, Кастусь, навучыўся складаць вершы? Пра што ён напісаў бы? Ну, вядома, пра лясных жаваранкаў. Яны ў Альбуці спяваюць вельмі прыгожа. Напісаў бы пра вясновы лес, калі распускаюцца першыя кволыя лісточкі. Пра Нёман і квяцістыя лугі, калі на іх выходзіць раць дужых касцоў. Пра казачнае ўбранне дрэў узімку…
Трэба было б напісаць таксама і пра тое, як дзядзька Антось варыў клёцкі з бярозавага соку, як хлопцы хадзілі ноччу паляваць на барсука, як Алесь расправіўся з задачнікам… Але ўсе кажуць, што па-беларускуу на той мове, на якой гавораць простыя сяляне, верша не напішаш. Няўжо сапраўды гэта так? Людзі на гэтай мове гавораць, казкі складаюць, песні спяваюць, а чаму ж вершы нельга напісаць?
Хлопчык так задумаўся, што не заўважыў, як Красуля і цялушка-пярэзімак убіліся ў шкоду.
— Гэй, Косцік! — пачуўся недзе блізка Алесеў голас.
Пасля браты пасвілі ўдвух, гулялі ў ножыка, перад захадам сонца пагналі паіць кароў у Нёман.
Тут, непадалёк ад берага, расла старадрэвіна-хвоя з бусліным гняздом на макаўцы. Бусел стаяў на адной назе і аглядаў прасторы.
— Слухай, Алесь, скажу табе верш пра бусла, — прамовіў Косцік і, крыху падумаўшы, дадаў:
Стаіць бусел на сасне,
Пазірае на мяне…
Не паспеў Косцік сказаць пачатак свайго верша, як бусел узмахнуў крыллем, павольна паплыў над лугам і апусціўся на верхавіну дуба.
— Бусел жа на дубе, а не на сасне, — прыдзіраўся Алесь да Косцікавага верша.
— Чакай, зараз прыдумаю інакш, — адказаў Косцік. — А цяпер слухай:
Стаіць бусел на дубе
I пытае, дзе Якубе…
— Э, — не здаваўся Алесь, — ніякага тут Якуба Мацюты няма, ён недзе ў Мікалаеўшчыне печы робіць…
— Я зусім не пра муляра хацеў сказаць. А так для складнасці…
— Тады сам ты Якуб, — вывеў Алесь і, скачучы на адной назе, стаў пацвельвацца і дражніцца з братам: — Якуб! Якуб!
ПЯЛЕСТАК ПАПАРАЦЬ-КВЕТКІ
Вечарэла. Над лугамі і ручайком падымаўся туман, засланяў сваёю наміткаю кусты алешніку. Ціхая летняя ноч апускалася на зямлю. Толькі неўгамонныя конікі аднастайяа трашчалі ў траве, ды недзе за ручайком у балоце кракталі жабы.
Міхал з Мікодымам цішком сядзелі ля зруба на бервяне і курылі. Тут аціраўся і Косцік. Маці клікала яго спаць, але хлопчыку хацелася дачакацца дзядзькі Антося і старэйшых братоў. Яны пайшлі правяраць бучы і пострыжні на Нёман. У Косціка быў намер: бацька зараз пойдзе спаць, а тады можна будзе папрасіць у дзядзькі Мікодыма, каб расказаў казку…
Раптам на другім беразе Нёмана на высокім пагорку ля Караліны забліскалі агеньчыкі, потым выбухнула вялікае полымя, Начную цішыню абудзіла песня:
Там, у лесе, стаяла хаціна,
Над хацінай шумела ляшчына,
Над ляшчынай чорны воран крача,
Над магілай сіраціна плача.
— Купалле ж сёння, ідуць каралінскія дзяўчаты на раку вянкі пускаць… — прамовіў бацька і дадаў: — Ну, Косцік, пайшлі спаць.
— Я, татачка, крышку пасяджу…
Калі Міхал пайшоў у зямлянку, Мікодым устаў, згроб у кучу сухі мох, лёг і сказаў:
— Лажыся і ты, хлопча!
Косцік умасціўся на мяккі мох і прытуліўся да цёплага плечука цесляра. Той колькі хвілін ляжаў і задуменна пазіраў у неба, дзе мігацелі зоркі.
— Косця, спаць не хочаш?
— Не, дзядзечка!.. Хоць адну казачку…
Мікодым паварушыўся, палажыў рукі пад галаву і пачаў:
— Жыў-быў у адной вёсцы дзяцюк, звалі яго Яська. Спачатку ён пасвіў свіней, пасля ганяў скаціну ў поле. А як падрос, пайшоў парабкам у двор. Дык вось неяк прапала пара панскіх валоў. Паслаў аканом Яську шукаць тых валоў. Хадзіў хлопец гадзіну па лесе, хадзіў другую. Нідзе няма валоў. «Можа, ваўкі іх ужо зарэзалі?..» — падумаў Яська, але пабаяўся ні з чым варочацца ў двор: аканом скуру здзярэ. Хоць сонца ўжо было на захадзе, але ён смела пайшоў у гушчар. Кожная сцяжынка яму была знаёма: калісь ён тут пасвіў каровы. Ідзе ды ідзе хлопец, стане, прыслухаецца. Ціха, толькі сосны шумяць. Пачало змяркацца. Хацеў Яська павярнуць назад, але пачуў, як нешта затупацела і затрашчала ў кустах. «Валы», — узрадаваўся ён і кінуўся туды. Бяжыць Яська ды бяжыць, але ніяк не можа дагнаць валоў: яны таксама бягуць, толькі кусты шамацяць і трашчаць галінкі. Бег так Яська, бег, ажно дух заняло. Прысеў ён на пяньчук і тады толькі агледзеўся, што зусім сцямнела. Адпачыў крыху хлопец, сабраўся з думамі і пайшоў у той бок, дзе павінна быць іх вёска. Ідзе ды ідзе ён, а лесу няма канца-краю. Крычаць, аж заходзяцца нейкім немым голасам совы; кусты і вываратні здаюцца страшыдламі; бліскаюць агеньчыкі, нібы воўчыя вочы; у лесе — глухі тупат і шум. Яську нават здавалася, што нібыта нехта час ад часу хапае яго за палу, не пускае ісці далей. Нарэшце хлопец зусім змарыўся, прысеў на мяккую купіну і прыслухаўся. Недзе далёка-далёка, як пад зямлёю, спявалі дзяўчаты. «Гэта ж сёння Купалле», — успомніў Яська і азірнуўся. Кругом стаялі не сосны, а вялікія папараці. «Можа гэта толькі здаецца?» — працёр хлопец вочы. Не! Папараці, але не кусты, а вялізныя дрэвы. Падняўся Яська, ступіў некалькі крокаў, але ад стомы закружылася галава, і ён паваліўся ля камля высокага папаратніка. Спаў Яська і не дагадваўся, што папараць, пад якой ён прылёг, сёння апоўначы зацвіце агністай кветкай. Аб гэтым ведалі ўсе нячыстыя сілы. Яны пільнавалі кветку папараці — кветку шчасця — ад зайздроснага чалавечага вока. Нячысцікам сёння быў вялікі пярэпалах: пад папараццю, што вось-вось зацвіце, спаў бедны парабак Яська. Што будзе, як ён прачнецца і сарве кветку шчасця? Нячысцікі наказалі галоўнаму ведзьмару, які ўмеў пасылаць моцны сон на чалавека. Прыляцеў той вядзьмар і стаў шаптаць Яську на вуха: «Спі! Прэсная душа, спі…»
Мікодым змоўк. За Нёманам чуваць быў звонкі дзявочы голас: