Страница 48 из 82
Увесь экран шырокім планам заняла белая жаночая шыя. Яна рашуча паварочвалася з боку ў бок, быццам пакутуючы і скардзячыся, а потым паступова стала апускацца ўніз, і замест яе на экране паявіліся губы, падобныя на толькі што звараныя сасіскі, і гэтыя губы расцягнуліся ў нейкую незвычайную ўсмешку, якая намнога перасягае вызначаныя ёй памеры. Потым ноздры — як дзіркі ў гумовым шланзе... За імі павекі, так сціснутыя, што зусім згубіліся ў маршчынах... I, нарэшце, смех, які нагадваў лопат крылаў спуджаных дзікіх птушак.
Стала прыкра на душы. Ці трэба, каб твар дэманстраваўся ў такім выглядзе? Кіно з самага пачатку ўяўлялася як відовішча, магчымае толькі ў цемры. I я думаю, раз у тых, хто глядзіць, няма твару, дык і таму, на каго глядзяць, твар не патрэбен...
Але ў жыцці не знойдзецца ніводнага акцёра, які згадзіўся б зняць твар, хоць адзенне ён гатовы здымаць колькі хочаш. Мала таго, ён цалкам перакананы, што ўся яго ігра сканцэнтравана вакол твару. Хіба гэта не тое самае ашуканства: спакусіць гледача цемраю і падстроіць яму такую пастку?.. Ці вось, падглядваць брыдка, але ці можна сказаць, што калі толькі прыкідваешся, што падглядваеш, тады ўсё ў парадку? Стрымайце непатрэбную напышлівасць і ханжаства! (Смешна, што падобнае самасцвярджэнне ідзе ад калекі, які страціў твар? Але ж лепей за ўсіх разумее, што такое святло, не электрык, не мастак, не фатограф, а сляпы, які страціў зрок у сталыя гады. Калі ў багацці ёсць мудрасць багацця, дык і ў галечы ёсць мудрасць галечы.)
Нібыта шукаючы дапамогі, я зноў паглядзеў на тую пару. Цяпер абое яны сядзелі ціха. У чым жа справа? Можа, і тая кіпучая пажадлівасць — не болей, чым плод мае фантазіі? Праз шчыліны ў бінце, быццам чэрві, папаўзлі ручайкі ліпкага поту. I, відаць, не толькі з-за таго, што батарэі былі вельмі гарачыя. Нешта накшталт гарчыцы прасачылася ў кожную пору, апякаючы ўсё цела. (Фальшам аказалася не цемра, а, як ні дзіўна, мой твар.) I калі б у гэтую секунду ў зале нечакана загарэлася святло, дык, цвёрда веру, не каго іншага, а мяне, няпрошанага тут госця, зганьбілі б і абсмяялі б гледачы...
Сабраўшы ўсю сваю мужнасць, я адважыўся нарэшце выйсці на двор. Але ўсё ж не магу сказаць, што пошукі сховішча былі марныя. Я адчуў, што выклік мой намнога мацнейшы, чым быў спачатку, — кажучы інакш, хоць у гэтым я аднавіў сваю сувязь з людзьмі.
Набліжаўся поўдзень. Па прывакзальнай вуліцы ліўся бясконцы паток людзей, як гэта бывае на люднай мясціне ў святочны дзень. Я ўліўся ў гэты паток і пад паглядамі, ліпкімі, як назойлівыя мухі, бязмэтна блукаў прыкладна з гадзіну. Лічыцца, што хада мае пэўны псіхічны эфект. Возьмем, напрыклад, воінскую часць на маршы. Калона можа рухацца ў дзве ці ў чатыры шарэнгі, і салдату, каб не парушыць строй, трэба ўсяго толькі дзве нагі. Думаю, адначасна з пачуццём сумнай спустошанасці, страты твару і сэрца ў гэтым рытме бясконцага маршу ёсць і бяздушнае супакаенне. Мала таго, зусім не рэдкія выпадкі, калі ў час доўгага маршу людзі зведваюць полавую ўзбуджанасць.
Аднак нельга ж бясконца адганяць мух. Разумней, калі я ператваруся ў мушынае вока, якое ўсё бачыць, і палячу ў людскі натоўп. Я павінен знайсці ў ім нейкага чалавека, які захоча прадаць мне сваё аблічча. Пол — мужчынскі... Уладальнік гладкае скуры, па магчымасці без характэрных прыкмет... Рысы твару і памеры не маюць значэння, бо скура будзе расцягвацца і сціскацца... Узрост — ад трыццаці да сарака... Праўда, у саракагадовага мужчыны, які згодзіцца на маю прапанову з-за грошай, скура можа быць з мноствам шрамаў і мне не падыдзе, таму гаворка фактычна ідзе пра трыццацігадовага...
Я паспрабаваў узяць сябе ў рукі, але і гэтае намаганне, успыхнуўшы, як электрычная лямпачка, перагараючы, патухла — было вельмі цяжка падтрымліваць унутранае напружанне. Дый людзі, што ішлі па вуліцы, хоць і чужыя між сабою, стварылі суцэльны ланцуг, куды нельга было ўціснуцца. I ці зможа адно толькі валоданне выбраным мною тварам стаць такою трывалаю сувяззю? От жа нават адзенне, якое яны насілі, было ўзгоднена, быццам пароль. Выпушчаны ў велізарнай колькасці сённяшні пароль, назва якому — мода. Ці не ёсць гэтае адмаўленне формы разам з тым і нейкім новым відам формы? У тым сэнсе, што змены адбываюцца няспынна, гэта, відаць, адмаўленне формы, але ў тым сэнсе, што гэтае адмаўленне ажыццяўляецца масава, яно зноў жа бачыцца адзетым у форму. Можа, такая душа сённяшняга дня? I праз гэтую душу я стаў ерэтыком. I, хоць уяўленне пра моду, створанае штучным валакном, сапраўды падтрымлівалася маімі даследаваннямі, людзі, думаючы, напэўна, што чалавек без твару не мае і душы, ні за што не дапусцяць, каб я зліўся з імі. Уся мая сіла была накіравана цяпер на тое, каб ісці.
Калі б я легкадумна гукнуў каго-небудзь з натоўпу, мая сувязь з людзьмі імгненна распаўзлася б, як намоклая папера ў сёдзі[2]. Мяне б, напэўна, шчытным плотам абступілі людзі і без ніякай спагады сталі б распытваць пра маю маску, такую недарэчную. Я разоў шэсць з канца ў канец прайшоў прывакзальную вуліцу, і ўвесь гэты час безупынна атрымліваў падобную перасцярогу. Не, не таму, што я дужа многа думаў пра гэта. Хоць там была страшэнная штурханіна, вакол мяне, быццам гэта была зачумленая мясціна, заўсёды аставалася свабодная прастора, і ні разу ніхто не зачапіў мяне плячом.
Мне здавалася, што я ў турме. У турме і сцены, якія душаць цябе, і стальныя краты — усё ператварылася ў адпаліраванае люстэрка, і ты ўсюды бачыш свой адбітак. Тое, што ты не можаш у любую хвіліну ўцячы ад самога сябе, — вось у чым жах зняволення. Я таксама запратораны ў мяшок самога сябе — як ні біся, не вырвешся з яго. Нецярпенне ператварылася ў раздражненне, а раздражненне перайшло ў панурую злосць.
Але тут раптам прыйшла мне ў галаву ідэя: а што, калі я зайду ў рэстаран, што ва універмагу? Можа, таму, што ў мяне быў час, а можа, з-за таго, што прагаладаўся. Але гэтая ідэя мела ў сабе яшчэ большы выклік. Інтуіцыя чалавека, загнанага ў куток, нарэшце падказала мне, дзе распораны мяшок, у які мяне запраторылі.
Людзі становяцца аднолькавыя, становяцца раз’яднаныя, становяцца безабаронныя, паказваюць сваю слабасць, становяцца слязліва-просьбітныя пераважна ў тыя хвіліны, калі спяць, ядуць і адбываюць натуральныя патрэбы. Дарэчы, «індывідуальнае» меню складае асаблівы гонар рэстаранаў ва універмагах.
Памяшканне, куды я спусціўся на эскалатары, было падобнае да залы прыёмаў. Рэстаран нібыта адразу ж за ім. Я быў пакіраваўся туды, але раптам проста перада мною выплыла вялізная аб’ява: «Выстаўка масак Но». На імгненне я аслупянеў і, збянтэжаны, павярнуў назад. «Безумоўна, гэта павінна было абавязкова здарыцца, — падумаў я. — Але калі я ўцяку, з мяне будуць смяяцца яшчэ болей». I хоць трапіць у рэстаран можна было, не заходзячы на выстаўку, я ўсё роўна пайшоў у гэтую залу.
Зрабіў я гэтак, можа, таму, што ўжо быў натхнёны рашэннем пайсці ў рэстаран. Ці проста гэта было выпрабаванне сілы перад тым, як кінуць выклік. Агляд масак Но чалавекам у масцы — што ні кажы, словазлучэнне незвычайнае. Трэба сабраць гэтулькі рашучасці, каб яе хапіла прайсці праз вогненнае кола.
Але, на шчасце, наведвальнікаў было так мала, што ўсё маё напружанне адразу выветрылася. Я міжволі ўціхамірыўся, у такім стане вырашыў абысці выстаўку. Ніякай асаблівай надзеі ў мяне не было. Паміж маскаю Но і тою, што была мне патрэбна, хоць называюцца яны аднолькава — «маска», — вельмі вялікая розніца. Мне трэба была такая, якая знішчыла б перашкоду з п’явак і аднавіла б сцяжынку, што звязала б мяне з іншымі людзьмі, а маска Но, наадварот, перапоўнена імкненнем знішчыць усе сувязі з жыццём. Добрым доказам гэтага можа, дарэчы, служыць адчувальная атмасфера тлену, якая пануе ў зале.
Не магу, зразумела, не прызнаць, што ў масцы Но ёсць нейкая дасканалая краса. Тое, што мы называем красою, можа, і ёсць сіла пачуцця пратэсту, які паўстае супраць разбурэння. Цяжкасць узнаўлення можа служыць мераю дасканаласці мастацтва. Значыць, калі зыходзіць з немагчымасці масавай вытворчасці, давядзецца, безумоўна, прызнаць, што тонкае ліставое шкло — самая выдатная рэч на свеце. Але ўсё роўна самае недаступнае гэта тое, што ляжыць за ўсеагульным імкненнем шукаць такую рэдкую дасканаласць. Патрэба мець маску, як падказвае здаровы розум, адлюстроўвала жаданне людзей, якіх ужо не задавальняла аблічча жывога акцёра, убачыць нешта такое, што перасягала б гэтае аблічча. У такім выпадку, навошта трэба было надаваць ім знарок выраз твару вісельніка?