Страница 5 из 12
Құрантану және хадистану
Ислам құқығымен тығыз байланыста құрантану (əсіресе тəпсір) жəне хадистану сияқты діни пəндер дамыды. Ашылған деректерді тереңірек түсіну қажеттілігінен алыпсатарлық теология – калам дүниеге келді. Кəлəмнің негізгі мəселелері илаһи сипаттар мен илаһи болмыстың арақатынасы, сондай-ақ тағдыр мен таңдау еркіндігі мəселесі болды. Антикалық философияның, əсіресе аристотелизмнің ассимиляциясы нəтижесінде араб тілді перипатетизм пайда болды, оның ең ірі өкілдері əл-Фараби, Ибн Сина жəне Ибн Рушд. Мұсылман мемлекетінің əлеуметтік, оның ішінде құқықтық нормалар жүйесі 8 ғасырдың бірінші жартысына дейін негізінен исламға дейінгі бастау алған жəне өз қызметін жалғастырған нормалардан тұрды. Халифаттың құқықтық жүйесі бастапқыда римдік-византиялық, сасандық, талмудтық, шығыс христиандық құқықтың кейбір элементтерін жəне арабтар жаулап алған аумақтардың жеке жергілікті əдет-ғұрыптарын қабылдады, олардың көпшілігі кейінірек исламдандырылды жəне фикхке енгізілді. 8 – 9 ғасырдың бірінші жартысында фикх-фиқһ ғылымының өзіндік тілі мен əдістемесі дамыды; Құқықтық шешімдердің негізгі қайнар көздері Құран мен сүннет болды. Мұсылман қауымының бірауызды пікірі – иджма – құқықтық шешімдердің дербес қайнар көзі ретінде танылды. Фуқаһар кез келген практикалық сұрақтарға Құран мен сүннеттен жауап алуы керек деген қорытындыға келді жəне оны алудың əдіс-тəсілдері (əл-истинбат) біртіндеп дамып келеді. Олар ижтиһадтың негізі болды. Ұқсас бойынша жаңа нормаларды тұжырымдау шарттары бұрыннан белгілі шешімдерден пропорционалдық заң (иллаһ) алу арқылы белгіленді, осылайша құқықтық шешімдердің тағы бір қайнар көзі – қияс танылды. Қиястың танылуы фиқһтың ерекше бағыты – «усул əл-фиқһтың» пайда болуын белгіледі. Шамамен 10 ғасырда фиқһ ақырында дербес діни пəн ретінде пайда болды. 9-10 ғасырларда сүнниттік төрт негізгі мəзһаб қалыптасты: ханафи, малики, шафиғи жəне ханбали. Шииттік исламда қазіргі уақытта жафарит (имами), зəйди жəне исмаилит мазхабтары əрекет етеді. Əрбір мазхабтың ілімдері еңбектерде баяндалған, олардың көпшілігі ерте жəне классикалық орта ғасырларда мазхабтың негізін салушылар, олардың ең жақын шəкірттері мен ізбасарлары жазған. 9-ғасырдың ортасынан бастап сүнниттерде бірте-бірте өткеннің ірі фақихтары ғана ижтиһадқа құқылы деген пікір қалыптаса бастады. 10 ғасырдың ортасында үнсіз консенсусқа қол жеткізілді, бұл жаңа мəзһабтардың құқықтық шешімдерді (пəтуа) тұжырымдау тəсілдерінің өзіндік жүйесімен пайда болуын мүмкін етпеді. Белгілі бір мəзһабтың ілімін ұстану қажеттілігі тақлид деп аталады. Осы кезден бастап фикхтің дамуы мойындалған мəзһабтар аясында жалғасын тапты. 19 ғасырдың екінші жартысында ең дамыған ислам елдерінің құқықтық жүйелерінде фикх құқығы өз орнын негізінен Батыс Еуропа үлгілерінен көшірілген заңнамаларға берді. Нəтижесінде фикх негізінен жеке мəртебелік қатынастарды реттеуде өз орнын сақтап қалды. Фиқһ заңының дамуы үшін 19 ғасырдың екінші жартысы – 20 ғасырдың басында. Биліктің тапсырмасы бойынша дайындалған, бірақ мемлекеттік мойындауын алмаған шығармалардың заң жобалары түрінде пайда болуы тəн болды[28]. 19 ғасырдың екінші жартысынан бастап жалпы тенденция фикх рөлінің тұрақты төмендеуіне қарамастан, мұсылман халқының басым бөлігі бар елдерде фиқһтың жекелеген салалары, институттары мен нормалары əлі күнге дейін сақталуда.. Қазіргі жағдайда фиқһ заңы бір дəрежеде қолданылады, құқықтың формальды қайнар көзі ретінде өзінің маңызын сақтап қалды. Қазіргі уақытта көптеген ислам елдерінің конституциялары фикхтің негізгі нормаларын заңнаманың негізгі қайнар көзі ретінде таниды. Сондықтан тиісті заңнамаларды дайындау кезінде фикх бойынша классикалық еңбектер кеңінен қолданылады. 20 ғасырдың ортасынан бастап қазіргі заңгерлердің фиқһ құқығының жекелеген салалары мен институттары туралы еңбектері кеңінен тарады. Қазіргі əдебиетте фикхты жалпы жəне оның жекелеген салаларын жəне қазіргі заңнама мен басқа да құқықтық жүйелерді салыстырмалы түрде зерттеулер маңызды орын алады. Мұсылман сенімі ('ақида) догмалардың, идеялар мен концепциялардың бірегей қоры болып табылады. Ақида исламдық догматикалық-құқықтық жүйенің белсенді қалыптасу кезеңінде (8 ғ.) пайда болды, оның тікелей ізашары «теркілеу» (радд) жанрында жазылған шығармалар болды. Ашық полемикалық сипаттағы теріске шығарулардан айырмашылығы, ақида ислам догматикасы мен құқығының негізгі мəселелері бойынша догматикалық мектептің немесе жеке автордың ұстанымдарын баяндайтын, жариялау сипатындағы қысқа, айқын мəтін болды. Ақидада тұжырымдалған ережелердің алдында «сену керек…» (əл-иман би…), «біз сенімдіміз…» (на 'тақида) жəне осыған ұқсас […] формулаларымен келеді. Алғашқы ақидалардың бірінің мəтіні 8-ғасырдың басында сүнниттердің атынан қысқаша мəлімдеме жасаған сириялық теологтар (Умайя ибн Осман, Ахмад ибн Халид ибн Муслим, Мухаммад ибн Абдулла) сенім концепциясы тобына жатады. Исламның негізгі догматикалық мектептерінің қалыптасу кезеңінде (IX-XI ғасырлар) имам Əбу Ханифаға жатқызылған «əл-Фиқһ əл-акбар» жəне «Китаб əл-уасия» сияқты ақидаға қатысты əйгілі кітаптар пайда болды. «Ақида» ат-Тахауидің, сондай-ақ мутазилизмнің ең көрнекті өкілдерінің қаламына жататын бірқатар ақидалар. 9 ғ. ортасында Бағдат дəстүршілері бірқатар ақидалар ойлап тапты, олардың ең танымалы Ахмад ибн Ханбалдың алты ақидасы. 10 – 11 ғасырдың басында алғашқы ашъари ақидалары (Ақида əл-Ашари) құрылды, дəстүрге қарсы əл-Жувейнидің «əл-‘Ақида əл-Низамия», маликилер. Ибн Əбу Зейд əл-Кайруванидің «ар-Рисала» болды. 9 ғасырдан бастап ақидаларға негізгі ережелерді дəлелдеу жүйелері енгізіле бастады, оларда арнайы «доксографиялық» бөліктер бар. 10 ғасырдағы ислам догмасының жəне құқығының дамуы мұсылман дəстүрінде «ақида» немесе «и’тикад» атауын алған кодекстердің пайда болуына əкелді. Бұл кодекстер негізгі догматикалық идеяларды, құқықтық, этикалық, ғұрыптық нормалар мен ережелерді ұсыну мен негіздеуді қамтыды. Бұл түрдегі ең елеулі еңбектер əл-Ашариге (10 ғ.), Ибн Баттаға (10 ғ.), əл-Ғазалиге (11 ғ.), əш-Шахрастаниге (12 ғ.), əл-Джиланиге (12 ғ.), ан-Насафи (14 ғ.)), Ибн Таймие (XIV ғ.) жəне басқа авторлар. Кең ауқымды кодтардың пайда болуына қарамастан, қарапайым жəне қол жетімді қысқа ақида əлі де сенім негіздерін көпшілікке «жариялаудың» негізгі нысандарының бірі болып қала берді. 11 ғасырда ол жоғарғы билік атынан «правоверия» жариялауға сайланды («Қадириттік сенім символы»). Құранды түсіну жəне түсіндіру ғылымына қатысты еңбектер («илм əл-Құран уа-т-тəфсир») исламдық діни ілімнің қалыптасуында шешуші рөл атқарды жəне араб Мұсылман қоғамы елдеріндегі идеологиялық жəне саяси күрестің негізгі кезеңдерін көрсетті. Ислам ілімі бойынша Құранның ең жақсы білімі Мұхаммед пайғамбарда болған, ол өзінің сахабаларына Жазбаның мағынасын түсіндірді. Пайғамбардың сахабалары көптеген аяттардың айтылу жағдайларын, Пайғамбардың қарсыластарымен айтысқа түсу себептерін жадында сақтаған. Бұл Құранның нақты пайда болу тарихын бейнелейтін тафсирлердің көпшілігіне бір немесе басқа түрде енгізілген ең көне қабат. Мұхаммед пайғамбар дүниеден өткеннен кейін Құранды тəпсірлеу міндетін оның сахабалары шешті. Сахабалардың ішінде ‘Əли ибн Əбу Талиб, Ибн ‘Аббас, Ибн Масғуд, Убай ибн Ка’б тəпсірлеуде ерекше беделге ие болды. Кейбір сахабалар Құранды тек Пайғамбардың сөздеріне сүйене отырып тəпсірлеген. Басқа бөлігі де (‘Умар ибн əл-Хаттаб, Ибн ‘Аббас, т.б.) өз пікірін дəлелдеу үшін араб тілі мен дəстүрлі араб поэзиясынан мысалдар келтірді. Бастапқыда тəпсір негізінен ауызша түрде болған. Мешіт имамдары жұма уағызынан кейін жеке аяттар мен сүрелерге жиі түсініктеме берді. Саяхатшылар мен уағызшылар (куссас) интерпретацияларды иуда-христиандық мəдени ортаға (israiliyat) байланысты параллель материалдармен байытты. Тафсирдің дамуы Мұхаммед пайғамбардың сүннет құрамымен байланысты. 8-ғасырдың екінші жартысында Құран мəтінін түсіндіруге қатысты хадистер жинақтары пайда болды, оларда «Құранды сүннет түсіндіреді» (əс-сунна туфассиру-л-Құран) қағидасы бар. Кейінірек əл-Бухаридің жалпы хадис жинақтарында (мысалы, «Сахихта») арнайы бөлімдер пайда болды. 10 ғасырдан бастап Құран тəпсірі дербес ғылымға айналып, хадистанудың бір бөлігі ретінде қарастырылмады. Құранды басқа тілдерге аударуға тыйым салу жағдайында Қасиетті Жазба мəтініне ілеспе түсіндірмелер араб тілін білмейтін мұсылмандарды Құранмен таныстыруда маңызды рөл атқарды.Тəпсір ғылымы дамыған сайын мұсылман əлемінде тəпсірдің үш негізгі мектебі дами бастады: Ибн ‘Аббас негізін қалаған Меккелік мектеп (687 ж. өл.); Ибн Масғуд негізін қалаған куфи мектебі (682 ж. өл.); Убай ибн Кағб (643 ж. өл.) негізін салған Медина мектебі. Бұл мектептердің өкілдерінен басқа халифаттың басқа аймақтарында Құранның атақты тəпсіршілері де болды (мысалы, Даххак əл-Хорасани (өл. 723), Ата əл-Хузали (өл. 744), Ата əл-Хорасани (757 қ.б.) жəне т.б. Хадистану (мысалы Фатх əл-Бари – Ибн Хажар əл-Асқаланидің «Сахих əл-Бухари» хадистер жинағына жасаған түсіндірмесі) Сүннет жəне хадистану бір-бірімен өте тығыз байланыста. Сүннет – Құраннан кейінгі екінші иман көзі. Ол Мұхаммед пайғамбардың істері мен сөздері туралы қиссаларда баяндалады. Алғашқы хадис жинақтары хижра 1 ғасырында (7 ғасыр) жинала бастады.