Ислам модернизациясы. 1 Бөлім

Нарша Булгакбаев

Ислам модернизациясы. 1 Бөлім

Модернизм

Қазіргі исламға тəн белгілердің бірі – модернизм. Исламның əртүрлі салаларында əртүрлі архаикалық элементтерден, шектен тыс шектеулер мен қажетсіз тыйымдардан «тазарту» қажет. Исламның эволюциясын оның реформалары арқылы, Құран мен Сүннетті, шариғат пен фиқһ нұсқауларын қайта қарауды жақтаймын. Ғылыми жетістіктер Алла тағала хикметінің көрінісі болып табылады жəне Құранның ақиқатын растайды.

Қазіргі исламда мұсылмандардың қазіргі өмірінде ертедегі исламның институттары мен нормаларын қалпына келтіруді мақсат етуді жариялаймын. Исламды өзінің «алғашқы тазалығына» қайтаруды жəне оны кейінгі қоқыстардан тазартуды ұсынамын. Ілімдердің идеологиялық бастауларын тек Құран мен Сүннеттен іздеу керек. Таухид (монотеизм) қағидаларынан ауытқу, пұтқа табыну жəне əулиелердің қабірлеріне табыну жəне т.б. Қасиетті жерлерге, оның ішінде Пайғамбардың қабірін зиярат етудегі өрескел бұзушылықтарға, сондай-ақ көмекке шақыруға (истиғəсə) тыйым салу қажет. Тірі жүріп өлгеннен шапағат сұрау. Немесе Алладан басқаға көп уақыт пен назар аудару ширк (серік қосу) болып есептеледі.

Ислам негіздері

Ислам арабша – «мойынсұну», «өзін [Бір] Құдайға бағындыру» деген мағынаны білдіреді, монотеистік ең жас Ибраһимдік дін. Ұстанушылардың саны шамамен 2 млрд адамды құрайды, дүние жүзіндегі 125 елде тараған. Меккедегі əл-Харам мешітіндегі Қағба, Сауд Арабиясы, ең қасиетті ислам орны. Ислам 7 ғасырда пайда болды.

Исламның негізін салушы Мұхаммед пайғамбар (570-632). Қасиетті кітап – Құран. Ислам ілімі мен құқығының екінші маңызды қайнар көзі – Мұхаммед пайғамбардың сөздері мен істері туралы дəстүрлер (хадис) жиынтығы болып табылатын сүннет.

Исламның бес тірегі – шахадат (сенім мен куəлік), намаз, ораза, зекет жəне қажылық. Əлемнің 28 елінде ислам мемлекеттік немесе ресми дін болып табылады.

Мұсылмандардың басым бөлігі (85-90%) суннит, қалғандары шииттер мен ибадиттер. Бағыттар да мазхабтарға бөлінеді. Ислам 7 ғасырдың басында Батыс Арабияда, пұтқа табынушылық билеген Меккеде пайда болды. Əр тайпаның өз құдайлары болды, олардың пұттары Меккеде болды. Бұл кезең патриархалдық-тайпалық жүйенің біртіндеп жойылып, таптық қоғамның пайда болуымен сипатталады. Христиандық жəне иудаизммен бірге ол релятивистік (құдайдан ашылған) дəстүр деп аталатын «Ибрахимдік діндерге» жатады. Авраамдық діндердің тамыры Таяу Шығыс монотеизмінің ең көне формаларында жатыр, соның нəтижесінде оларда ортақ тарихи-мифологиялық мұра жəне дүниенің түбегейлі біртұтас бейнесі бар. Ислам доктринасының қалыптасуының бастапқы кезеңінде христиандық пен иудаизмнің ықпалы біршама асыра сілтеді. Христиан жəне еврей теологиясының тікелей ықпалын 7-8 ғасырлар тоғысында, ислам теологиясының проблемалық саласының қалыптасу процесі жүріп жатқан кезде байқауға болады жəне мұсылман теологтары өздерінің христиандары арасында туындаған сұрақтарға жауап беруге мəжбүр болды жəне еврейлерге де. Ислам дамуының алғашқы кезеңдерінен бастап Мұхаммед пайғамбардың уағыздарында айтылған Ибраһимдік монотеизмнің бастапқы бірлігін түсінуге болады. Оның уағыздарының негізгі идеясы монотеизм (таухид) ақиқатын яһудилер, христиандар жəне көпқұдайшылдар енгізген бұрмалаулардан тазарту болды. Ерте жəне классикалық исламда дін мен құқықты бөлетін нақты сызық ешқашан болған емес, соның нəтижесінде саяси жəне құқықтық мəселелерге қарағанда теориялық жəне теологиялық мəселелерге аз көңіл бөлінді. Араб түбегіндегі исламның тікелей ізашары – арабтардың автохтондық монотеизмі (ханифия), оның тамыры Ибраһим (Авраам) пайғамбардан басталады. Қазіргі тұжырымдамаға сəйкес, исламға дейінгі Арабияда салыстырмалы түрде тəуелсіз екі араб монотеистік дəстүрі болған болуы мүмкін: Йемен мен Ямамада «рахманизм» жəне Араб түбегінің солтүстік-батысында жəне батысында тары/дин Ибрахим. VII ғасырдың басында бұл екі дəстүр де қосылып, нəтижесінде ғалымдар «арабтардың пайғамбарлық қозғалысы» деп атаған көрінеді. Солтүстік Ыбырайымдық дəстүрден біршама кейінірек пайда болған Рахмандық дəстүр 7 ғасырда кем дегенде екі монотеистік «пайғамбарларды» тудырды – Йемендегі əл-Асуад жəне Ямамадағы Мусайлима. Мұхаммед дəуірінде Арабияда барлығы кем дегенде бес араб пайғамбары белсенді болды. Мұхаммедтің қарсыластары оның басқа «пайғамбарлар» мен қандай да бір қасиетті мəнге ие ақындар (шаир) арасында айтарлықтай айырмашылықты көрмеді. Алайда идеологиялық жəне саяси тұрғыдан алғанда Мұхаммед ерекше тұлға болды, бұл исламның табысқа жетуінің маңызды себептерінің біріне айналды. Мұхаммед белсенді меккелік ханифтердің бірі болды. Ол Меккеде дүниеге келген, Құрайш тайпасынан шыққан, қойшы, керуен саудасымен айналысқан. 610 жылы 40 жасында өзін бір Алланың елшісі (расулы) жəне пайғамбары (нəбиі) деп жариялап, Меккеде ислам деп атаған жаңа монотеистік дінді уағыздай бастады. Мұхаммед уағыздарында бір Аллаға иман келтіруге шақырды, мүміндердің бауырластығы мен қарапайым моральдық нормаларды ұстану туралы айтты. Алайда Мұхаммедтің идеялары оған дұшпандық танытқан меккелік ақсүйектер арасында кең қолдау таппады. 622 жылы Мұхаммед бірнеше ізбасарларымен бірге мүшріктердің қудалауынан Меккеден Мəдинаға қашады. Мұхаммед Мəдинада қаланың араб халқын өз айналасына жинап, алғашқы мұсылман қауымын (үмбет) құрды. Сегіз жыл бойы Мəдиналық мұсылмандар мен Меккелік мүшріктердің арасында айқын діни реңктерге ие кескілескен күрес (ғазауат) болды. Адамдар арасындағы өсімқорлық пен теңсіздікті айыптаған Мұхаммедтің ілімі исламның танымал болып, тез таралуына ықпал етті. 630 жылы мұсылмандар Меккені жаулап алғаннан кейін ислам жалпыараб дініне айналды, ал Мекке исламның орталығына айналды. Аймақтың тез исламдануына 5 – 7 ғасырлардың басына қарай ежелгі Набатей, Химяр, Саба, Пальмира мемлекеттерінің, Лахмидтер, Гасанидтер жəне Киндиттер патшалықтарының ыдырауы ықпал етті. Мұхаммед қайтыс болғаннан кейін теократиялық мемлекет – Халифат құрылды. Зайырлы жəне рухани биліктің толықтығы халифтердің қолында шоғырланған. Алғашқы халифалар Əбу Бəкір, Омар, Осман жəне Əли болды. Олардан кейін халифатты Омейяд (661–750) жəне Аббасидтер (750–1258) əулеттері биледі. 7-8 ғасырлардағы алғашқы ислам мемлекетінің жүргізген жаулап алу соғыстары Батыс жəне Орталық Азия елдерінде, Солтүстік Африкада, Үндістанның бір бөлігінде жəне Закавказьеде исламның таралуына əкелді. Ислам Түркия арқылы Балқан түбегіне де еніп кетті. Ислам теологиясы тұрғысынан ең алғашқы мұсылмандар

Адам мен Хауа (Хауа ана) болды. Ислам пайғамбарлары: Нұх, Ибраһим, Дəуіт, Мұса, Иса жəне т.б. Сондықтан мұсылмандар Мұхаммед пайғамбарды исламның негізін салушы емес, тек ақиқат сенімді қалпына келтірген соңғы пайғамбар («Пайғамбарлар мөрі») деп санайды. Мұсылмандар яһудилер мен христиандарды «Кітап Иелері» деп атайды. Пайғамбарлар, дүние мен адамның жаратылуы, жаһандық топан су, т.б. жайындағы інжілдік хикаялар аздап өзгертілген күйде Құранда көрініс тапқан.

Исламның жеті парызы

Мұсылман культінің негізі Мұхаммед пайғамбардың өмірінде қалыптасқан бес негізгі діни парыз (аркан ад-дин) болып табылады: иман келтіру (шахадат), намаз (солят), Рамазан айында ораза ұстау (саум), зекет (зекет – табыстың 2,5% мөлшерінде) жəне Меккеге қажылық (хадж). Кейбір теологтар «исламның бес тірегіне» тағы бір парыз қосады – жиһад (арабша «жігер», «сенім үшін күрес»). Исламды тарату жолындағы құлшыныс пен қажырлы қызметпен көрінеді. 9 ғасырда ислам догматикасында жиһадтың бес түрі туралы түсінік орнықты: рухани жиһад (Алла жолындағы ішкі өзін-өзі жетілдіру), қылыш жиһады (сенбейтіндерге қарсы қарулы күрес), жүрек жиһады (нəпсілерімен күресу), тілмен жиһад (мақұлданғанды əмір ету жəне айыптыдан тыю), қол жиһады (қылмыскерлерге тəртіптік шаралар). Қазіргі уақытта жиһадтың қарулы түрін мұсылмандардың террористік жəне экстремистік топтары өздерінің іс-əрекеттерін идеологиялық негіздеу ретінде пайдаланады.