Саха сирин дьулаан түбэлтэлэрэ

Дмитрий Михайлов

Саха Сирин дьулаан түбэлтэлэрэ

ТҮГЭХ ТҮӨЛБЭ ТҮБЭЛТЭЛЭРЭ

Кутталлаах умуһах

Бу түбэлтэ ааспыт үйэ аҕыс уонус сылларыгар Ньурбаҕа буолбут дииллэрэ. Биир үтүө күн күөгэйэр күнүгэр сылдьар эдэркээн Балыарый уол дэриэбинэттэн тэйиччи соҕус сиргэ бултуу диэн барбыта. Ол баран, кэпсэтии быһыытынан, уруккуттан билсэр уолун үүтээнигэр тиийбит. Дьиэлээх уол эппитинэн, үүтээн умуһаҕар өссө хаһаас арыгы баар буолуохтаах. Айылҕаҕа тахсан, көҥүл салгынынан сайа тыынар үтүө түгэн тосхойбучча, Балыарый, сүргэтэ көтөҕүллэн, уот оттунан, ас тардынан барар. Аһа-үөлэ бэлэм буолан, остуолга олорон көрдөҕүнэ, туох эрэ тиийбэт, итэҕэс курдуга. «Ээ, били аһым итэҕэс эбит дии», – дии санаат, мааҕын дьиэлээх уол эппитин санаан, үүтээн бадыбаалыгар түһэргэ сананан, ойон турар.

Аллара киирэр ааны булан, түһэн иһэн, туохтан эрэ иҥнэн, чыпчылыйыах түгэнигэр умуһах түгэҕэр биирдэ баар буолан хаалар. Саатар аана сабыллан хаалан, ытыс таһынар ыас хараҥа им балай буола түһэр. Балыарый, ойон туран, кыратык сахсына-тэбэнэ түһээт, ыстаанын сиэбиттэн испиискэ ылан уматтан, «абыраллаах» аһын булар, ону кытта, испиискэтэ умуллан хаалар, ол да буоллар, элэс көрөн хаалбытынан муннукка туох эрэ мөһөөччүккэ майгынныыр, өссө хайдах эрэ хамсыырга дылы турар курдуга. Уол иккистээн испиискэтин уматтыбыта, арай, доҕоор, били мөһөөччүгэ дьахтар быһыытын ылынан, улааттар улаатан барбыт, уол, дэлби уолуйан хаалан, биир сиргэ хам хараҕаламмыт курдук туран хаалар. Дьэ, онто отой даҕаны дьахтар буолбатах, уп-уһун маҥхайбыт баттахтаах кырдьаҕас эмээхсин эбит.

Балыарый, көрбүтүн итэҕэйбэккэ, сүрэҕэ айаҕынан тахса сыһан, эргиллэ биэрээт, тахсар ааны былдьаспыт. Испиискэ умулларыгар көрдөҕүнэ, эмээхсин уол диэки сыҕарыйан иһэр курдуга…

Атаҕын иминэн үктэл устун үөһэ дабайан, үүтээҥҥэ киирэр. Киирээт да, түргэн үлүгэрдик хомуна охсон, түүннэри дьиэлиир.

Бу түбэлтэни итэҕэйиэ суоҕа, бостуой күлүүгэ барыам диэн, дьиэлээх уолга кэпсээбэккэ сананар, ол да буоллар, биир ый ааспытын кэннэ, иккиэн бииргэ түбэһэн бултуу сырыттахтарына, ол кутталлаах түгэни барытын ыраас мууска ууран биэрэн, дууһатын чэпчэтэр. Онуоха ол үүтээн хаһаайына уол отой да соһуйбатах, өссө маннык диэн кэпсиир: «Билигин ити бултуурга тохтуур үүтээн буолан турар дьиэҕэ урут төрөппүттэриниин бары бииргэ олорбут дьиэлэрэ эбит. Оҕо сылдьан, дьиэ умуһаҕар түһэн доҕотторун кытта оонньуур идэлээҕин кэпсиир. Биирдэ тоҕо эрэ түүн киирбиттэр, онно Балыарый кэпсээбит ынырык эмээхсинин көрбүт. Онно баар оҕолор өлө куттанан үөгү-хаһыы бөҕө буолбуттарыгар утуйа сытар ийэлээх аҕата уһуктан кэлбиттэр уонна кинилэр эмиэ эмээхсини илэ харахтарынан көрбүттэр. Кырдьаҕас муус маҥан уһун баттаҕа хараҕар саба түһэ сылдьар эбит, киһи иилэн ылбатынан эгэлгэтэ иһиллибэт туох эрэ дорҕооннору таһааран, саҥара сатыыра үһү. Улахан дьон уолларын уонна кини доҕотторун харбаан ылан, үөһэ тахсаннар, бу алдьархайдаах дьиэлэриттэн куоппуттар. Кэлин олохтоох дьонтон истэн билбиттэрэ, ити дьиэ төрүт олохтоохторун эбэлэрэ төбөтүнэн ыалдьаахтаабыт эбит. Күнү быһа хаһыытаан, саһыгыраччы күлэн, өссө арыт букатын даҕаны таҥаһын-сабын устан кэбиһэр идэлэнэн, дьонун-сэргэтин тулуйар кыахтарыттан таһааран, эбэлэрин ити умуһах иһигэр олохтообуттар. Эмээхсин эрэйдээх никсик сыттаах, хараҥа умуһах сир салгыныттан сыыстаран өр буолаахтаабатах, сотору өлөөхтөөбүт эбит…»

Дьэ ити курдук Балыарый доҕорун дьоно дьиэни атыылаабатахтар, хам-хаадьаа сылдьар, булчуттар тохтуур үүтээн дьиэлэрэ буолбут эбит. Эмээхсин туһунан умнулла быһыытыйбытын кэннэ, бу Балыарый илэ көрөн, ити эргин сирдэргэ дьулаан сурах хос тарҕаммыт. Дьиэ билигин да турар сурахтааҕа, ол эрэн аллара түһэр кирилиэһин көтүрэн, умуһаҕы суох гыммыттар.

Илэ көстүү

Бу түбэлтэ ааспыт үйэ сэттэ уонус сылларыгар Тааттаҕа буолбут эбит. Биһиги Ытык Күөлгэ, оройуон киинигэр олорорбут, онно дойдубар Уолбаҕа бараары гынабын диэн аймахпыт Сэрэппиин киирэн, бэлисипиэт уларсыбыта. Оччолорго билиҥҥи курдук элбэх массыына суоҕа, эгэ чааһынай көлө кэлиэ дуо, кытайдар курдук, дьон-сэргэ, кырдьаҕаһыттан-эдэриттэн тутулуга суох, бары кэриэтэ бэлисипиэти миинэллэрэ. Биһиги ол кэмҥэ икки бэлисипиэттээх этибит, дьонум Сэрэппииҥҥэ «Уралбытын» уларсыбыттара.

Уолба Ытык Күөлтэн хоту диэки отут үс килэмиэтир тэйиччитэ. Ол саҕана билиҥҥи улахан айан суола суоҕа, бөһүөлэккэ киирэр суол икки алааһы туораан ааһара. Бастакы алаас Өҥөй алааһа диэн. Алааска илин диэки хайысханан киириллэрэ, онтон аллара диэки түһэн, хоту өттүнэн арҕаа тахсан, чөкө соҕус киһи уҥуоҕунан ойуурга киирэн, нөҥүө алааска түһүллэрэ.

Сэрэппиин киэһэлик, күн киирэн эрдэҕинэ, ити алааска тиийэн кэлбит. Киһи уҥуоҕун аттынан айаннаан иһэн көрдөҕүнэ, арай биир дьахтар, киниэхэ көхсүнэн буолан, баттаҕын тараана олорор эбит. Сэрэппиин туох дьиибэ дьахтара куттаммакка, киһи уҥуоҕар кэлэн баттаҕын тараана олордоҕой диэн мөҕүттэ саныыр. Арыый үөһэ тахсан эргиллэн көрбүтэ, бэрт соторутааҕыта куһаҕаннык өлбүт Киристиинэ диэн эдэр дьахтар эбит. Сэрэппиин дьиэтигэр, быһа холоон үс килэмиэтир курдук сири, хайдах тиийбитин да өйдөөбөккө хаалбыт. Олус куттанан, уолуйан сүрэҕэ ыалдьан өлө сыспытын өрүһүйбүттэрэ.

Бу кэнниттэн бокуонньук илэ сылдьан бар дьонун куттаабыта, ол сайын дьон-сэргэ киэһэ таһырдьа тахсалларыттан саллар буолбуттара. Киристиинэ көмүллүбүт сирин туһаайыытынан дьоҕус холорук кэлэн, олорбут дьиэтин хайысхатынан сүтэрэ. Кини дьиэтигэр соҕотох оҕонньор олорбута, ол эрээри бокуонньук түүн ахсын кэлэн дьиэтиттэн холдьохсоруттан, кутталыттан ол дьиэттэн көспүт. Ол сайын мин Уолбаҕа сайылыы сылдьарым, эбэм уулуссаҕа мээнэ оонньото таһаарбата. Киристиинэни ынахтарын хомуйа сылдьар дьүөгэтэ көрсө түспүтүн туһунан кэпсэл баара. Ол кэнниттэн ол дьахтар барахсан уһуннук балыыһаҕа сыппыта.

Өссө дьиктитэ диэн, таһаҕас тиэйэн аҕалбыт нуучча суоппардара дьахтары көрөллөрүн туһунан кэпсииллэрэ. Арай, айаннаан истэхтэринэ, киһи уҥуоҕар эдэр дьахтар баттаҕын тараана олорор үһү. Ону көрөн туох буолбут дьахтарый, куттаммакка киһи уҥуоҕар тахсан баттаҕын тараана олорор диэн сөҕөннөр, олохтоохтортон ыйыталаспыттарын туһунан кэпсииллэрэ.

Ити курдук дьон-сэргэ санаата айманан, олус куттанан олорбуппут. Эбэм олоҕу олорбут, саастаах киһи сиэринэн мөҕүттэрин өйдүүбүн: «Бэйэтин дьаһаммыт киһини дьону кытта биир сиргэ көмпүттэрэ итинник буолла, өссө сулустаан, былаахтаан буолан», – диирэ. Былыр өбүгэ сиэринэн итинник түбэлтэҕэ киһини умса көмөллөрө үһү.

Күн-дьыл баран испитэ, кыһын ааһан, саас буолбута.

Сэрэппиин аҕата Тэрэнтэй диэн кырдьаҕас хомуньуус хорсун санааны ылынан, хас да киилэ тууһу атыылаһан, дьахтар көмүллүбүт буорун үрдүгэр куппут. Туус хаары кытта ууллан буорга иҥиэхтээҕэ…

Дьэ, ол кэнниттэн эрэ кимиэхэ да көстүбэт буолбут.

Илдьэ барыы…

Дэриэбинэҕэ биир кырдьаҕас соҕотох оҕонньор олорбут. Олорор дьиэтэ соҕотох киһиэхэ киэҥ-куоҥ, улахан эбит. Ол да иһин, соҕотоҕун тэһийиминэ да буолуо, биир хоһугар балыыһаҕа быраактыкаҕа кэлбит кыыһы олохтообут. Дьиэтигэр доҕордоммучча, санаата көтөҕүллэн, кэпсэтэр киһилэнэн, оҕонньор сэһэнэ-сэппэнэ үксээбит.

Биир кыһыҥҥы ыкса киэһэ кыыс балыыһатыттан кэлэн, тэлгэһэҕэ киирэн иһэн иһиттэҕинэ, тэйиччи соҕус киһи хаамарын курдук, хаар кыычырҕаабыт. Хабыс-хараҥа буолан туох да көстүбэт эбит. Кыыс оҕонньор ону-маны бэрийэ таҕыста ини дии саныыр. Ол эрэн эдэр кыыс чуор кулгааҕынан иһиттэҕинэ, ол хаамар киһи олус ыараханнык тыынар, эмиэ да ынчыктыыр, эмиэ да тыынын былдьаһар икки ардынан ыарахан баҕайытык бопторор курдук эбит. Кыыс куттанан: «Кимҥинээй?» – диэн үөгүлүүр. Ону кытта били ыараханнык тыынар курдук тыас тута сүтэн хаалар. Кыыс соһуйан, турбахтыы түһэн: «Хайдах-хайдах баҕайыный, эчи дьиктитин», – дии санаан баран, дьиэтигэр киирэн хаалар. Дьиэлээх оҕонньор отой да таһырдьа тахсыбатах эбит, сөҕүрүйэн эрэр оһоҕун уотун иннигэр туох эрэ ыар санааҕа баттаппыттыы туттан, кэри-куру буолан олорор эбит. Кыыс, төһө да эдэркээн саастаах буоллар, оҕонньор барахсан туохтан эрэ санаата түспүтүн бэлиэтии көрөр уонна кырдьаҕас киһини куттаамаары, тэлгэһэҕэ ким эрэ ыараханнык тыыммытын, хаары хаачырҕатан хаампытын кэпсээбэт.