Страница 2 из 6
– Салауатты өмір салты
– Тұрақты физикалық белсенділік
– Құнарлы жəне теңгерімді тамақтану,
– Адамдармен позитивті қарым-қатынас
Ежелгі этикада бақыт мəселесі орталық категория болды. Оны алғаш рет Аристотель зерттеп, бақытты «ізгілік толыққанды жанның қызметі» (Никомах этикасы) деп анықтады. Ізгілік бақытқа жетелейтін нəрсе ретінде анықталды. Эллинизм дəуірінде эпикуризм философиясында бақыт қуанышпен анықталды. Ежелгі гректің бақыт сөзі – «eudaimonia» (eudaimonia, eu – жақсы, daimonia – құдай) – сөзбе-сөз құдайдың қорғауындағы адамның тағдырын білдіреді.
Шығыс философиясы материалдық дүниеде бақытқа қол жеткізу мүмкін еместігін өзінің биологиялық, физиологиялық, əлеуметтік, экономикалық жəне логикалық аспектілерінде жариялай отырып, жеке адамның бақытты өміріне жетудің практикалық жолын үйретеді. Осыған байланысты келесі дəйексөз индикатор болып табылады:
Бақытымызға орай, сіз екі жолмен келе аласыз. Бірінші жол – сыртқы. Жақсырақ үй, жақсы киім, жағымды достар алу арқылы біз бір дəрежеде бақыт пен қанағат таба аламыз. Екінші жол – рухани даму жолы жəне ол ішкі бақытқа жетуге мүмкіндік береді. Дегенмен, бұл екі көзқарас тең емес. Сыртқы бақыт ішкі бақыт болмаса ұзаққа созылмайды. Өмір сен үшін қара түске боялған болса, жүрегіңде бірдеңе жетіспесе, айналаңды қанша сəн-салтанатпен қоршасаң да, бақытты болмайсың. Бірақ егер сіз ішкі тыныштыққа қол жеткізсеңіз, сіз ең қиын жағдайларда да бақытты таба аласыз. – Далай Лама XIV
Йога тұрғысынан алғанда, бақыт – адамның табиғи күйі, оның табиғатының қасиеті. Дегенмен, күнделікті өмірде адамның шынайы келбеті үйреншікті қобалжу қабаттарының астында жасырылады. Бұл алаңдаушылықты медитация арқылы жеңуге болады, содан кейін адам өзінің шынайы Мен-ін ашады жəне ол терең бақыт сезімін сезіне алады. Сондай-ақ Аристотель «достардың болуы бақытты болуың» деп санады.
Келесі дəйексөз де индикативті:
Адамның бақыт деп аталатын толық өмір сүруі үшін материалдық əл-ауқат пен физикалық денсаулық жеткіліксіз. Өмірдің ең биік қуаныштары – рухани өмірдің қуаныштары. Бірақ соңғысын қабылдау мен түсіну сананың даму дəрежесіне тура пропорционалды. Бұқараның материалдық жағдайының жақсаруы олардың санасының, рухани өмірінің дамуымен қатар жүруі керек. (Тугаринов). Мінсіз жақсылықты қабылдаудан» (adeptionem perfecti boni), «осы өмір» (in hac vita) тұрады, бірақ оған əрдайым жеткізу мүмкін емес деп есептеді. (Фома Аквинский). Көптеген философтар мен психологтар (Виктор Франкл, Эрих Фромм жəне т.б.) қуаныш пен бақыт толықтай бірдей ұғымдар емес екенін атап көрсетеді. Позитивті психологияда, атап айтқанда, бақыттың келесі формуласы қолданылады (Магомедова):
Бақыт = өмірге терең қанағаттану + максималды жағымды эмоциялар + минималды жағымсыз эмоциялар.
Жағымды эмоциялар қазіргі сəттегі бақытпен, ал терең қанағаттану ұзақ мерзімдегі бақытпен байланысты. Олай болса, бақыт дегеніміз – махаббатпен өз шығармашылық əлеуетімізге жетуге тырысқанда сезінетін қуаныш. Психологияның осы саласының негізін салушылардың бірі Мартин Селигман бақыт дағдыларын музыкалық аспапта ойнау дағдылары сияқты үйретуге болады деп тұжырымдайды. Гуманистік психология өкілі К. Роджерстің концепциясына сəйкес өзін-өзі тану адамға тұлғалық өсу, өзін-өзі жетілдіру, өзін-өзі таныту қабілетін береді, бұл өмірдің толықтығына жетудің, қуаныш сезімін сезінудің қажетті шарты болып табылады. Бақыт – өмірдің мəнін түсіну үшін өмір сүру. Өзін-өзі танудың арнайы құралдарына психолог жұмысының əртүрлі заманауи формалары жатады: психолог пациентпен жұмысты мүмкіндігінше ашатын, оның мəселелерін түсінетін жəне ішкі ресурстарды табатындай етіп құратын жеке кеңес беру, проблемаларды бірге шешу, əлеуметтік-психологиялық тренинг тобында жұмыс істеу. Белгілі психолог Джон Готтманның айтуынша, өмірдің барлық салаларындағы табыс пен бақыт, соның ішінде отбасылық қарым-қатынастар сіздің эмоцияларыңызды білумен жəне өз сезімдеріңізді жеңе білумен анықталады.
Ал бұл қасиет «эмоционалды интеллект» деп аталады [23]. Б.Г.Кузнецов өзінің «Оптимизм философиясы» кітабында Вебер Фехтнердің психологиялық заңын түсіндіреді: адамды бақытты ететін факторлар көбейгенде ғана адам өзін бақытты сезінеді. Əйтпесе, бақыт сезімі жоғалады. Америкалық психолог Лоуренс Хоуэллс бақыт-ты эмоциялардың ең маңыздысы деп санайды, өйткені адамдар бұл шешімдердің қазіргі немесе болашақта бақыт əкелетініне байланысты көптеген маңызды шешімдер қабылдайды. Бақыт пен ақшаның арақатынасын зерттейтін экономистер мен əлеуметтанушылар макродеңгейде ЖІӨ деңгейі жоғары бай елдердің тұрғындары кедей елдердің тұрғындарына қарағанда орта есеппен бақыттырақ екенін атап өтеді.
Микродеңгейге келетін болсақ, экономистердің көпшілігінің қорытындысы мынадай: бақыт ақшаға байланысты, бірақ ақша неғұрлым көп болса, соғұрлым бұл бақытқа аз əсер етеді. Психологтар бақыт үшін белгілі бір минимум ақша қажет екенін атап өтеді.
Дегенмен, негізгі проблемалар шешілгеннен кейін байланыс тез арада əлсірейді.
Осылайша, атақты американдық психолог Дэниел Каннеман атақты экономист Ангус Дитонмен бірлесе отырып, субъективті бақыт сезімінің табыс мөлшеріне бейсызық тəуелділігін ашты. Каннеман мен Дитонның айтуынша, американдықтар табыстың артуынан жылына 75 000 долларға дейін бақыт деңгейінің артқанын қалайды. Осы деңгейден кейін əл-ауқат жоғарылауының бақытқа əсері тоқтайды.
Православиелік түсіндірме Мəскеу теологиялық академиясының профессоры, теолог А.И.Осиповтың пікірінше, бақыт – бұл адамның ішкі күйі жəне оның материалдық игіліктермен қамтамасыз етілу дəрежесіне байланысты емес. Сөзінің растауын ол «жас кезінде прогресс, бостандық, теңдік, бауырластық идеяларымен бірлестірген» аббат Никон (Воробьевтың) басынан өткен оқиғаны келтіреді. Бірде Никонды бақытсыз махаббаттан миллионердің жиырма жасар бай ұлының өзіне қол жұмсағаны туралы газеттерде жарияланған ақпарат таң қалдырды. Осипов: «Олай болса бақыт деген не?» Деп сұрақ қояды. Ол: «Бұл қуаныш!» деп жауап береді. Жəне ол екі жағдайды еске түсіреді, оның біріншісі 1929 жылы тұтқындалған Оптина монастырінің соңғы монахы Никон Оптинаға қатысты. Ол былай дейді: «Олар оны қырып тастады, шашын алдырды, барлық монастырлық киімдерін шешіп тастады, оны толығымен қорлады, түрмеге отырғызды, ол жерде туберкулезбен ауырды… Олар хат жіберіп үлгерді. Соңғы əріптер: «Менің бақытымда шек жоқ, мен ақырында білдім, «Құдай Патшалығы сенің ішіңде» деген нені білдіреді? Екінші оқиға Армян
Себастиясында, Кападокияда император Диоклетиан тұсында Мəсіх үшін азап шеккен қала билеушісі жəне əскери қолбасшы Себастияның Ұлы шейіт Евстрацийдің өмірінен алынған. Дінтанушы «олар одан [Евстраций] терісін алып тастағанда… кенет оның беті ерекше нұрланып кетті жəне ол: «Бұл азап сенің құлдарың үшін қуаныш», – дейді. Азаптаушылардың қатты шошығаны сонша, олардың кейбіреулері өлім жазасына кесу құралдарын лақтырып, бірден: «Мен христианмын!» – деді. Олардың бастары бірден ұшып кетті, əрине» [1385 күн]. А.И.Осиповтың айтуынша, «Христиандық адамға шынайы бақытқа қол жеткізуге мүмкіндік береді». Тағы бір ашық дəрісінде теолог-профессор Осипов қысқа да ықшам анықтама берді: «Бақыт – қанағаттану, тағдырға қанағаттану. Құдайшыл жəне қанағатшыл болу – үлкен пайда». Орыс православие шіркеуінің протоиерейі, шіркеу жəне қоғам қайраткері, отбасы мəселелері, ана мен баланы қорғау жөніндегі патриархалдық комиссияның бұрынғы төрағасы Дмитрий Смирнов бақыт тек отбасында болатынын бірнеше рет айтқан. «Оларды отбасын жердегі ең басты құндылық деп санайтындай етіп өсіріңіз.
Өйткені адам отбасын құрмаған болса, қай салада жетістікке жетсе де, бақытты бола алмайды. Өйткені Жаратқан Иенің өзі адамды қандай да бір құқықтары бар жеке тұлға ретінде жаратпаған: Ол еркек пен əйелді жаратып, оларға: «Өсіп-өніп, көбейіңдер», деді. Жаратушының өзі бізді отбасы ретінде жаратты, сондықтан біз тек отбасында ғана жер бетінде өмір сүріп, үйлесімділік пен бақыт таба аламыз. Ал адамға нағыз христиандықты тек отбасы ғана үйрете алады. Бұл біздің құтқаруымыз… Көп бай адамдармен араласуға тура келді, бірақ олардың арасында бақытты жанды кездестірмедім…