Страница 4 из 48
Bu hərəkata məşhur erməni xadimləri rəhbərlik edirdi və onlar Rusiyada ziyalılar da dəstək verirdi. Jurnalist Tomas de Vaal qeyd edir ki, dissident Andrey Saxarov kimi bəzi Rusiya ziyalıları erməniləri dəstəkləyirdi. Mixail Qorbaçovun iqtisadi məsələlər üzrə müşaviri akademik Abel Aqanbekyan Parisdə "L’Humanite" qəzetinə verdiyi müsahibəsində DQMV-nin Ermənistana birləşdirilməsinin iqtisadi cəhətdən daha sərfəli olmasını və bu məsələ üzərində xüsusi komissiyanın işlədiyini bəyan etmişdi. Bəyanatın elanından əvvəl ermənilər etiraza başlayaraq, İrəvanda işçilər nümayişlər edib anklavın Ermənistana birləşməsini tələb edirdilər. Bu, Bakıda əks etirazlara səbəb oldu. İrəvanda nümayişlərdən sonra, 1988-ci il fevralın 26-da Qorbaçov Qarabağ hərəkatının iki rəhbəri olan Zori Balayan və Silva Kaputikyan ilə görüşdü. Qorbaçov onlardan nümayişlərə görə bir aylıq moratorium istədi. Qorbaçov konkret vəd etməsə də, Kaputikyan eyni axşam Ermənistana qayıtdı və xalq qarşısında çıxış edərək "ermənilər qələbə çaldı" deyə bildirdi. Svante Kornellə görə, bu Moskvaya təzyiq cəhdi idi. Martın 10-da Qorbaçov Sovet Konstitusiyasının 78-ci maddəsinə uyğun olaraq, respublikalar arasında sərhədlərin dəyişikliyinin mümkün olmadığını ifadə etdi. Qorbaçov Sovet İttifaqının bir sıra digər bölgələrində ərazi dəyişikliklər həsrətini və Qarabağda sərhədlərini yenidən çəkilməsini belə bir təhlükəli presedent olduğunu qeyd etdi. Lakin ermənilər hiddət ilə Kavburonun 1921-ci il qərarına baxırdı və onlar öz səylərini, öz müqəddəratını təyinetmə prinsipi ilə tarixi səhvin düzəlişi (konstitusiyada verilən haqq) kimi görürdülər. Digər tərəfdən, azərbaycanlılar ermənilərin belə çağırışlarını ağlasığmaz sayırdı və özlərini Qorbaçovun mövqeyi ilə bərabərləşdirdi.
Erməni nümayişlərinin yeddinci günündə, 1988-ci il fevralın 19-da Bakıda ilk etiraz nümayişi keçirildi. Hadisələr başlayan zaman, tarixçi Süleyman Əliyarlı və şair Bəxtiyar Vahabzadə ilə birlikdə 1988-ci ildə "Azərbaycan" jurnalının 9-cu sayında dərc etdirdikləri "Dağlıq Qarabağ – uydurmalar və həqiqətlər" yazısında, Qarabağın tarixən Azərbaycan torpağı olduğunu bəyan etmişdi. Mixail Qorbaçov isə tərəddüd edirək, öz mövqeyini 1988-ci il fevralın 26-da erməni yazıçıları Silva Kaputikyan və Zori Balayanla söhbətdə bildirdi. Qorbaçov dedi ki, status dəyişdirilməyəcək, lakin vilayət sakinlərinin qanuni tələbləri iqtisadiyyat və mədəniyyət sahəsində islahatlar keçirilməklə yerinə yetirilməlidir. Qarabağın Ermənistana verilməsi tərəfdarlarına qarşı repressiyalar olmadı.
3.Əsgəran və Sumqayıt
Əsas məqalələr: Əsgəran döyüşü və Sumqayıt hadisələri (1988) Etnik daxili çəkişmələr tezliklə Qarabağda yaşayan ermənilər və azərbaycanlılar arasında qarşıdurma yaratdı. 1987-ci ilin sonlarında, azərbaycanlılar Ermənistanın Qafan və Meğri rayonunun kəndlərində evlərini, onların erməni qonşuları arasında gərginliyin nəticəsində tərk etmək məcburiyyətində qaldı və 1987-ci ilin noyabrında azərbaycanlılar iki yük dolu avtomobil ilə Bakının qatar stansiyasına gəlmişdilər. Sonrakı müsahibələrdə, iki kənd bələdiyyə başçıları bu cür gərgin zamanda mövcud vəziyyəti təkzib edib, belə sənədlərin məcburi sürgün anlayışı dəstək alması üçün demişdi.
1988-ci ilin 20 fevralında Xankəndi mərkəzi xəstəxanasında təcrübə keçən iki azərbaycanlı tələbə qız ermənilər tərəfindən zorlanmışdı. İki gün sonra azərbaycanlılar və ermənilər arasında birbaşa qarşıdurma atışmaya çevrildi. Qarşıdurmalar zamanı iki azərbaycanlı gənc həyatını itirdi. 1988-ci il fevralın 27-də Sovet vitse-prokuroru Aleksandr Katayev Bakının mərkəzi televiziyasında danışarkən qeyd etdi ki, "Ağdam rayonunun iki sakini qətlə yetirilmişdir" və onların müsəlman adlarını açıqlamışdır. Əsgəran döyüşü Sumqayıt qırğınları üçün müqəddimə idi. Qarabağ münaqişəsi artıq emosiyaları artırmışdı və fevralın 27-də başlayan etirazlar daha da çirkin oldu. Etirazlarda Qafandan gələn azərbaycanlı qaçqınlar erməniləri "cinayət və vəhşiliklər"də ittiham etmişdi. Sovet mətbuatının bu iddiaları təkzib edib və danışanların çoxunu agent-provokator olmağında suçlayırdı. Bir neçə saatdan sonra, 1988-ci il fevralın 27-dən 28-nə keçən gecə Sumqayıt şəhərində baş vermiş iğtişaşlar nəticəsində 32 nəfər həlak oldu. Onlardan 26-sı erməni, 6-sı isə azərbaycanlı idi. Təxminən bütün Sumqayıtın erməni əhalisi bu hadisələrdən sonra şəhəri tərk etdi. Fevralın 28-də hər saatbaşı respublikanın o dönəmki rəhbəri, Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin 1-ci katibi Kamran Bağırovun sumqayıtlıları sakitliyə çağıran müraciəti yayılırdı. Ermənistan prezidentliyinə keçmiş namizəd Paruyr Hayrikyan 1988-ci ilin fevralında Sumqayıtın erməni sakinlərinə qarşı basqınların təşkilində sovet hakimiyyətini ittiham edirdi. O, Sumqayıt olayını Moskvanın təşkil etdiyi bir hadisə adlandırıb.
1988-ci il martın 23-də Sovet İttifaqının Ali Soveti ermənilərin Ermənistanla Dağlıq Qarabağla birləşmə tələblərini rədd etdi. İrəvanda qərara etirazın qarşısını almaq üçün qoşunlar göndərildi. Qorbaçovun cəhdləri boşuna idi - hər iki tərəf bərabər olaraq barışmaz qaldı. Ermənistanda Naxçıvan bölgəsində baş verən hadisələrin Dağlıq Qarabağda təkrar olunacağı barədə möhkəm inam var idi: SSRİ qurulmazdan əvvəl, orada əhalinin 40%-i erməni idi, lakin 1980-cı illərdə erməni əhalisi faktiki olaraq qeyri-mövcud idi.[63] 1989-cu il dekabrın 1-də Ermənistanın Ali Soveti Moskvanın kursuna zidd olaraq Dağlıq Qarabağın Ermənistanın tərkibinə daxil edilməsini rəsmən dəstəklədi.
4.Millətlərarası zorakılıq. Quqark qırğını
Ağcabədi rayonunun qaçqın düşərgəsində məskunlaşan Qarabağ qaçqınları, 1992-ci il.
Qorbaçov tərəfindən kompromisə baxmayaraq, ermənilər məsələni sakitləşdirmək üçün təkliflərdən imtina etdilər. Kompromisə 400 milyon rubl paketlik erməni dilində dərslik və Qarabağda televiziya verilişləri daxil idi. Eyni zamanda, Azərbaycan Ermənistana hər hansı bir ərazini güzəştə getməyin əleyhinə idi. 1988-ci il dekabrın 7-də Spitak zəlzələsində 25 min nəfər həlak olmuşdu və Spitak və Leninakan (hazırkı Gümrü) şəhərinin məhvinə görə Ermənistanda Qarabağın köçürülmə çağırışları bir az azaldı. Lakin Moskva rəsmilərinin zəlzələ fonunda yeni formalaşan Qarabağ Komitəsinin 11 üzvünün, o cümlədən, Ermənistanın gələcək prezidenti Levon Ter-Petrosyanın həbsindən sonra münaqişə yenidən qızışdı. Belə hadisələr Ermənistan və rəsmi Moskva arasında münasibətləri soyuqlaşdırdı: ermənilər Qorbaçova inamını zəlzələdə kömək səylərinin iradəsinə və onun Dağlıq Qarabağ üzrə barışmaz mövqeyinə görə itirmişdi.
Ermənilərin iddia etdiyi Sumqayıt hadisələrindən sonra məcburi əhali mübadiləsi baş tutdu: Azərbaycanda yaşayan ermənilər və Ermənistanda yaşayan azərbaycanlılar evlərini tərk etmək məcburiyyətində qalmışdı. Azərbaycan hökumətinin məlumatına görə 1988-ci ildə 27 və 29 noyabrda 33 azərbaycanlı Spitak, Quqark və Stepanavanda, 1987-1989 dövründə isə 216 nəfər öldürülmüşdür. Azərbaycan Milli Məclisinin sabiq deputatı Arif Yunus qeyd edir ki, həmin ilin noyabr ayında 20 azərbaycanlı erməni kəndi Vartanda yandırılmışdı. Laki erməni mənbələrində 1988-1989-cu illərdə öldürülən azərbaycanlıların sayı 25 nəfərə kimi göstərilib.
Millətlərarası münaqişə həm də Azərbaycanın şəhərlərinə, o cümlədən, 1988-ci ilin dekabr ayında Gəncə və Naxçıvanda yayılmışdı. Bu şəhərlərdə Sovet ordusunun ermənilərə yönəlmiş hücumlarını dayandırmaq üçün edilən cəhdləri nəticəsində yüzlərlə insan yaralanmış və yeddi nəfər (onlardan dördü əsgər) həlak olmuşdur. Münaqişənin ilk iki ili ərzində həyatını itirən insanların sayı hesablamalarda fərqlənir. Azərbaycan hökuməti 216 azərbaycanlının Ermənistanda öldürüldüyünü, tədqiqatçı Arif Yunus isə tək 1988-ci ildə həyatını itirənlərin 127 nəfər olduğunu iddia edir. 1989-cu ilin oktyabr ayında “Time” jurnalının məqaləsində qeyd olunur ki, 1988-ci ilin fevral ayında hər iki tərəfdən 100 nəfər həlak olmuşdur. 1988-ci ilin sonlarında Ermənistanda onlarla kəndlər 200000 azərbaycanlı və müsəlman kürdlərin tərk etdiyi səbəbə görə boş idi. Müsəlman kürdlər ermənilərə qarşı silahlı münaqişəyə qoşulmasalar da, erməni işğalı altında olan ərazilərdən qovulmuşdular.