Страница 9 из 76
— Вось i Ермакоў!
Абодва вышлі з будана. Камбрыг лёгка саскочыў з сядла, аддаў каня ардзінарцу і, стройны, па-вайсковаму падцягнуты, пругка пайшоў да камісара i начштаба.
У Ермакова была асаблівая пастава галавы, праз меру прамая, якая прыдавала яму арліны i ганарлівы выгляд; адно плячо ён трымаў ледзь прыкметна вышэй, — гэта былі вынікі даўняй кантузіі i ранення ў лапатку.
— Вось добра, што ты вярнуўся, — сказаў ён так, нібы ніколі не сумняваўся, што Туравец вернецца абавязкова. — А то аднаму цяжка.
Ермакоў не змяніўся за гэтыя дні. Хоць пад быстрым рашучымі вачыма стома палажыла нездаровую сіняватасць, у ix, як i раней, Туравец улавіў знаёмыя неспакойныя, жвавыя агеньчыкі. Як i раней, Ермакоў быў чыста паголены. Галіўся ён, відаць, сам, спяшаючыся, бо на твары былі парэзы. Шарсцяная армейская гімнасцёрка i брыджы, спецыяльна пашытыя па яго заказу, добра аблягалі ладную постаць. Камісару было прыемна ад таго, што ён такі сабраны i падцягнуты: «Ніколі пагаліцца не забывае».
— Эх, камісар, задача! Трэба прарывацца, а патронаў няма. Гарматы сёння загадаў закапаць: няма снарадаў. Мне б паўсотні снарадаў, я гэтых гадаў так дзеўбануў, што яны б на тысячу вёрст кулём каціліся!..
Вочы Ермакова загарэліся; па тым, як сказаў ён, адчувалася, што камбрыг ніколькі не сумняваўся. Ён быў напорысты i крыху саманадзейны.
— Так! Паўсотні снарадаў — i канцы з канцамі!— паўтарыў Ермакоў.
— Паўсотні снарадаў?
Туравец спасцярожліва, дапытлівымі вачыма зірнуў на Ермакова.
У такіх выпадках раней у вачах гэтых Ермакоў мог бачыць хітрынку i як бы ўсмешку, але цяпер быў у ix іншы выраз.
— А без гармат i снарадаў?
— Выбіраць няма чаго. Трэба прабіцца!
Ён падсеў да камісара.
— Ты паслухай, што я надумаў тут. Сёння будзем прарывацца, марудзіць нельга!.. Кутузаўцы i «Радзіма» пойдуць у галаве. Я ім аддаў усе патроны, што былі, сам пайду з імі. Прарыў я намеціў...
Ён хутка, парывіста выхапіў з палявой афіцэрскай сумкі працёртую па кутках карту, разлажыў на каленях:
— Вось тут!.. Разведчыкі кажуць— два кулямётныя гнязды i роты дзве гітлераўцаў у акопах. Але гэта нічога. Тут ярок добры, скрытны, хмызняк; можна непрыкметна падабрацца. Вось тут... Давай абдумаем усё падрабязна.
— Габдулін, сюды! — гукнуў ён раптам.
I яны ўтраіх сталі абмяркоўваць план бою: дзе сабрацца для прарыву, як i калі якому атраду атакаваць, калі правесці жанчын i дзяцей. Дамовіліся пра сігналы.
— Пішы загад! — сказаў Ермакоў начштабу.
Габдулін напісаў толькі першыя словы, як знадворку пачуўся трудны жаночы голас:
— Можна?
У будан увайшла Маша — Марыя Андрэеўна, невысокая, чарнявая жанчына ў белай касынцы, з-пад якой спераду выбіваліся густыя, расчэсаныя на два бакі валасы.
— A, доктар! Доктару можна заўсёды, — адгукнуўся начштаба.
— Дзе тут у вас раненыя? — запыталася яна знарок весела, каб прыхаваць няёмкасць. — Мяне прасілі зрабіць перавязку.
Туравец, убачыўшы Марыю Андрэеўну, адразу ўстаў, не зводзячы з яе шчаслівых, уважлівых вачэй.
«Вось яна! Як добра, што прышла».
Услед за гэтым з'явілася здзіўленне: «Хто яе прасіў?» Туравец крадком зірнуў натаварышаў, але ні адзін з ix не падаў i знаку. Габдулін, схіліўшыся над скрынкай, старанна пісаў загад, камбрыг, над нечым вельмі думаючы, складваў карту.
Марыя Андрэеўна палажыла сумку на стол, запыталася жартаўліва, афіцыйна:
— Ну, што ў вас, таварыш камісар?
— Хадзем, начштаба, нельга замінаць... доктару.
— А вы i не замінаеце! Пацыент у мяне, бачу, не цяжка ранены...
— Не, не!
Габдулін i Ермакоў вышлі. Яна пачала развязваць вузел павязкі, але ад таго, што яна спяшалася i рукі дрыжалі, вузельчык не даваўся. Яна разрэзала бінт нажніцамі i тады стала хутка раскручваць павязку. За той час, калі Марыя Андрэеўна гэта рабіла, яна ні разу не падняла вачэй на Тураўца, але па яе руках, нецярплівых i дрыготкіх, было відаць, як яна хвалюецца.
Павязка прысохла да раны. Марыя Андрэеўна аддзірала яе так асцярожна, што Туравец амаль не чуў болю. Моўчкі агледзеўшы крывавую пляму на руцэ, Марыя Андрэеўна прыціснула да грудзей далоні сваіх ласкавых мяккіх рук, нібы суцішаючы ўстрывожанае дыханне, i глыбока, з палёгкай уздыхнула.
— Я ўжо думала, што вас жывога няма... — прызналася яна, скончыўшы перавязку, — а тут... дробязь, дзіцячая рана. Дарэмна толькі хвалявалася.
Марыя Андрэеўна апошнія словы прамовіла, як бы іранізуючы над сабой, але ёй гэта не ўдалося. Вельмі ж вялікая радасць свяцілася ў вачах, каб можна было яе схаваць ці прыкрыць іроніяй.
Туравец адказаў ёй у тон:
— I зусім не дарэмна. Добра рану перавязалі.
— Як зрабіў бы кожны іншы.
— Кожны? Так, як вы сёння, — ніхто!
— Праўда?— яна ўважліва, ужо без усмешкі паглядзела на камісара.
Неспадзявана, хутка адвярнуўшыся, Марыя Андрэеўна пачала ўкладваць у сумку пінцэт, флакон з рыванолем, чысты бінт, — яна чамусьці вельмі заспяшалася.
— Трэба хутчэй ісці ў шпіталь, там новых раненых прынеслі...—надзяваючы на плячо сумку i па-ранейшаму ўнікаючы яго позірку, нібы апраўдваючыся, сказала яна.
Туравец не стаў яе затрымліваць.
Пасля яе ў Тураўца было на душы светла i трохі сумна. Ён падумаў пра ix адносіны. «Дзіўна, мы адчуваем сябе блізкімі, i некаторыя з таварышаў здагадваюцца пра наша пачуццё, а мы яшчэ не сказалі ні аднаго слова аб тым, што хаваем у сэрцы».
Яна чагосьці ўвесь час старанілася, i ён таксама ашукваў сябе. Толькі сёння... Як яна аддзірала павязку! Маша, Маша, што ж гэта будзе далей?..
5...
Перад поўднем Туравец рашыў па дарозе з дзецьмі i Нінаю зайсці ў сямейны лагер. Хацелася паглядзець, як людзі ўладзіліся, i папярэдзіць пра начны бой. Лaгeр размяшчаўся ў сасновым гушчары. Яшчэ зводдаль, падыходзячы, Туравец пачуў тужлівае дамавітае рыканне, якое здалося дзіўна мірным i спакойным.
Прыгадалася: аднойчы ў дзяцінстве ён — пастушок — шукаў у лесе карову, якая адбілася ад гурту. Нічыпар блукаў басанож па бясконцаму, здавалася, лесу i ахрыплы то ca злосцю, то з пяшчотай гукаў: «Манька-а, Манька-а». Тады, аблазіўшы мо' паўлесу, ён пачуў сярод ляснога шуму такое ж самотнае рыканне i ўзрадавана заспяшаўся ў той бок.
Увайшоўшы ў лагер, Туравец пачуў дзіцячы плач, жаночы голас, які заспакойваў дзіця, потым убачыў з-за жоўта-сіняватых ствалоў сосен людзей, павольных i маўклівых, бязладна раскіданыя клункі з дамашнім скарбам i лазовыя каробкі.
— Нічыпар прышоў! — узрадавалася нейкая жанчына.
Лагер ажыў, заварушыўся, i да камісара з усіх бакоў пацягнуліся жанчыны з дзецьмі i без дзяцей, старыя i падлеткі.
Між ix крыху наводдаль Туравец з болем убачыў знаёмы строгі твар Шабуніхі. Яна яшчэ не ведае пра смерць мужа, камісару трэба будзе перадаць ёй страшную вестку.
«Як жа я скажу ёй гэта цяпер! Яна i без гэтага столькі перажыла за апошнія дні».
— Васілёк!— закрычала адна жанчына.
Яна кінулася да старэйшага хлопчыка, падхапіла на рукі, прыціснула да сябе..
— Сыночак мой! Дзе ж ты прападаў? Я ўся збалелася па табе. Дзяцінка мая!
Трое іншых дзяцей азіраліся навокал. Жанчыны спачувальна ахалі ды ўздыхалі. Дзе ж вашы маткі, бесхацінцы?
У натоўпе, што акружыў Тураўца, трывожна пыталіся пра бацькоў, пра знаёмых, пра становішча.
— Ці праўда, кажуць, партызаны хочуць нас пакінуць? — насцярожана заглянула ў вочы камісара пажылая, з васпаватым тварам, з поўнымі па-дзявочаму вуснамі жанчына.
Усе пазіралі на яго з трывогай i надзеяй. Туравец заўважыў, што на яго глядзяць так, нібы ён усё можа зрабіць. Што ж, ім патрэбна была надзея. А на каго яшчэ яны маглі спадзявацца тут, у лесе, як не на яго, якога добра ведалі i да якога часта звярталіся раней.
I Туравец стараўся трымаць сябе з такім спакоем i дзелавітасцю, нібы ён пэўна ведаў, што ўсё, нарэшце, будзе добра i на яго можна спадзявацца. Ён гаварыў, што партызаны ix абароняць, што ў брыгадзе багата сілы для гэтага, што ніхто не збіраецца ix адных тут пакідаць.