У гарах дажджы

Ён нават плаваць не ўмее! Не вучыўся ніколі: у яго зялёнай вёсачцы на Віцебшчыне не было ні рэчкі, ні азярца хоць бы з добрую лужыну. Не ўмее плаваць!..

Паўз яго пранесла вялікі ашмётак сарванага недзе ў гарах вымаклага сена, — вось і яго можа так панесці. Што гэтай плыні сарваць чалавека, гэтай дзікай сіле вады!..

— Мако-оўчык! — дачуў ён ззаду, з гары, голас сержанта, чарнігаўскага настаўніка. — Вярні-і-цеся-а!

Ён не ведаў, што за ім сочаць. Яго гэта не цікавіла. Макоўчык быў запоўнены сваімі развагамі і клопатамі. А тым часам за ім сачылі, — малодшы сержант з-пад Чарнігава і Запара, стоячы на схіле гары, пазіралі ў яго бок, адзін з прыкметнай трывогай, а другі — недаверліва, скептычна.

— Чорт, я ўсё роўна як ведаў раней, што ён мне падстроіць дрэнь якую-небудзь!.. Макоўчык твой! — не мог супакоіцца Запара. — Ну, хопіць ужо мне важдацца з ім! Хопіць!

Ён са злосцю кінуў на зямлю цыгарку, падаўся ўніз да вады. Малодшы сержант пайшоў за ім, разважаючы ўголас, што можна б зрабіць, каб выратаваць каня.

— Што?! — адказаў нервова Запара. — Лодак тут зараз няма. Ды каб і былі — над раўчаком…

— Перавярнула б, абавязкова!

— Пустая балбатня! — Памкамузвода раптам заключыў: — Адным словам — ЧП[1].

Ён, здаецца, быў перакананы, што каня выратаваць не ўдасца, і гэта злавала яго…

— Не трывожся, ён не пойдзе!.. Не з такіх! — Запара гаварыў малодшаму сержанту тонам, якому не можна было не верыць. Спускаліся хутка, і памкамузвода некалькі разоў прыпыняўся, аддыхваўся. — Я іх ведаю, гэтых!.. Ён і ў ручай не пойдзе, калі там вады вышэй калена… З каня не саскочыць, каб не падвярнуць нагу… І так многа прайшоў, аж дзіва… Гэта згарача…

— А што, калі пойдзе? У вір. А? Сарве яго, чаго добрага!

Яны саскочылі на шасэ. Малодшы сержант паглядзеў на тое месца, дзе быў Макоўчык: постаць салдата ледзь віднелася ўскрай хмызняку.

— Не пойдзе, кажу! — Запара адвярнуўся ад ракі, прамовіў непрыязна: — Эх, чорт пабяры, такога каня ўгробілі! Шляпы, — бераг залівае вадой, а яны дрэмлюць, чакаюць, калі затопіць усё!.. Я на месцы кампалка за гэту ночку таму-сяму так уклеіў бы, што ён усё жыццё памятаў бы.

— Уклеіў бы! У цябе і слоў іншых няма!

— А якіх ты хочаш за такое слоў?! Можа, пахваліць, што ўгробіў мне каня?! Не, ужо не дачакаешся! І гэтага, і Макоўчыка гладзіць не думаю!..

— Ты глядзі, як бы цябе за Макоўчыка не пагладзілі, дзе трэба! — Чарнігавец гукнуў: — Мако-оўчык!!!

Рэха панесла па горным схіле, па вадзяной роўнядзі: о-оў-і-і.

— Стаіць, яшчэ думае. Гукні ты, — сказаў ён Запару. Памкамузвода завагаўся, але не паклікаў.

Макоўчык знік у зарасніку, — напэўна, паслухаўся малодшага сержанта і падаўся назад.

— Эх, разліло, а? — сказаў чарнігавец, акідваючы вачыма шырокі прастор вады. — Расплыўся, а? Цёк сабе дзень, другі — ціхі, звычайны, а потым — глянь. Сіла! Мора, сапраўднае мора… Канца краю няма, а?

Ён памаўчаў і нечакана скончыў:

— Часам так і чалавек… Аднаго адразу пабачыш, а другога, брат, і за год не зразумееш…

Ён крыкнуў:

— Мако-оўчык!

— Вяртаецца ўжо, — прамовіў Запара. — Эх, чорт, непрыемнасць якая з гэтым канём!.. Наварылі кашы, а мне за вас аддувайся! Але не, я за цябе адказваць не буду. Сам парабіў, адказвай сам! Няма чаго другіх ганьбіць!..

— Адкажу, калі запытаюцца.

— Ты ж вінаваты. Ты дзяжурыў… Толькі, мусіць, усё роўна на мой узвод зваляць. Мой конь застаўся, я і вінаваты!..

Запара сціх: наводдаль, за хмызняком, пачулася ржанне. Так, чорт, непрыемнасці праз гэтага каня яму не мінаваць.

Запара ўзрушана закінуў назад сумку, што збілася наперад, і стаў неспакойна ўзірацца ў той бок. Яго касцісты, з тонкімі ноздрамі твар быў нахмураны, рашучы.

— Халюта! — гукнуў ён салдата, які стаяў поруч. — Ідзіце насустрач Макоўчыку і — каб не вярталіся без каня! Ясна?

— Таварыш старшы сержант, — тонам просьбы прамовіў Халюта.

— Ну што?

— Я, таварыш старшы сержант… я…

— Што?!

— Не магу…

— Чаму гэта?!

— Я не магу… плаваць… таварыш старшы…

Запара пагардліва зірнуў на яго.

— Трус!..

Халюта, угнуўшы галаву, пачаў пакорліва спускацца, але Запара загадаў яму вярнуцца. Ён не глядзеў на салдата.

Памкамузвода сарваў з сябе абшарпаную сумку, кінуў чарнігаўцу. Не гаворачы нічога, рашуча пайшоў да вады.

…Макоўчык вяртаўся. Што ж, ён хацеў зрабіць сваю справу, але не можа. Позна. Спазніўся. Калі б крыху раней, калі б Халюта сказаў адразу, як толькі выбраліся на гару, тады б ён мог бы дабрацца. А цяпер позна!..

Ён пацерабіўся праз хмызняк назад, пацерабіўся з той палёгкай, якая паяўляецца, калі знойдзен нарэшце выбар, правільны і сумленны.

Пачуўшы недалёкае конскае ржанне, Макоўчык незадаволена азірнуўся.

«Ну чаго, чаго галосіш?! — хацелася яму крыкнуць злосна, бязлітасна. — Не ведаеш… Не магу!»

Прайшоў яшчэ некалькі крокаў — усё павольней і павольней, — нарэшце зусім спыніўся. Нядаўняй яснасці і лёгкасці зноў як і не было. У ржанні Арла быў страх безвыходнасці, поўная адчаю надзея на ратунак, апошні роспачны кліч дапамагчы. Кліч жывой істоты, што можа загінуць, што баіцца смерці…

Яе пакінулі, яе забылі, яе не шкадуюць…

Макоўчык ужо не мог злавацца на гэты кліч. Ён уздыхнуў — нічога не зробіш, на яго надзея, — і зноў падаўся да вірлівай плыні, туды, адкуль чуўся кліч на дапамогу.

Калі цяпер падступіў да віру, не раздумваў, як у першы раз. Лепш не думаць лішне. Ступіў адразу. Моцная плынь найшла на яго, націснула, стараючыся збіць, і Макоўчык, каб устаяць, колькі можна было, нахіліўся насустрач цячэнню. Вада круцілася вакол яго, булькатала, кіпела. Цяпер не было ні страху, ні шкадавання, хацелася толькі хутчэй дапасці да залітага другога берагу, над якім звісалі галіны арэшніку. Але ісці было цяжка, — перад тым, як ступіць, мацаў дно, да таго ж даводзілася ўсё спыняцца, нахіляцца, каб утрымаць раўнавагу. Каля берагу ён нецярпліва пацягнуўся да галіны, але схапіў толькі кволы парастак з некалькімі клейкімі лісткамі. Парастак не вытрымаў і адарваўся.

Макоўчык страціў раўнавагу і апору, і магутная плынь прагна падхапіла яго, панесла, упарта стараючыся перакуліць на спіну. Ён інстынктам здагадаўся, што гіне. З усёй сілы рвануўся, пачаў пахапліва лавіць галіны, паўз якія яго так блізка і так далёка гнала. Яму ўдалося ўхапіцца за лазіну, вяршынька якой, сагнуўшыся, мокла ў вадзе. Але і гэтая лазіна магла б не ўтрымаць. Макоўчык хутчэй хапіўся за таўсцейшую, потым адразу за дзве. Трымаючыся за іх, ён нарэшце выбраўся на бераг.

Сэрца яго захлыналася, у роце было поўна вады, але Макоўчык не спыніўся. Усхваляваны, распалены барацьбой, перажытым, ён толькі ашалела агледзеўся, каб вызначыць, дзе адсюль Арол, — і кінуўся ў той бок.

Конь трывожна хроп і бегаў вакол дрэва, на ўсю сілу нацягнуўшы ланцуг чымбура, стараючыся парваць сваю смяротную прывязь.

Жалезны ланцуг не паддаваўся, толькі шырэй і глыбей уядаўся ў кару. У незвычайна круглых, вырачаных сіняватых вачах каня быў жах, нежывёльны сум. Гэты пакутлівы, такі глыбокі і ясны выраз уразіў Макоўчыка. «Як чалавек!» — падумаў, шкадуючы, ён.

— Арол… Арлюха… Дурніца…

Ён асцярожна падступіўся, пагладзіў каню храпу, шыю, пяшчотна, як чалавека, запытаўся:

— Што, Арлюха, напалохаўся?! — Ласкава паляпаў па конскай шыі. — Напалохаўся, ясна. Дасталося табе, бедаку! Ну і мне, дружа, таксама дасталося зараз…

Слухаючы яго супакойлівы голас, паддаючыся яго пяшчотам, конь адпусціў нацягнуты ланцуг, спыніўся. Арол даверліва пацягнуўся храпай да хлопца.

— Ну вось, ну вось… разумны ты…

Макоўчык радасна засмяяўся, прыпаў да мокрай конскай шэрсці, стаў аддыхвацца. Шыя каня ад перажытага ўзрушэння дробна дрыжала.

Хлопец стаў развязваць абкручаны вакол дрэва ланцуг, пад якім вільготна бялеў свежы абадок.

— Ну, прыкруціў цябе Халюта!.. Тут бы табе і канец..

Конь згодна, весела заржаў.

1

ЧП — надзвычайнае здарэнне.