Блізкае і далёкае

Яшчэ месяц, другі, — i яго, кажуць, цяжка будзе пазнаць: ён стане такім-жа, як новыя дамы, цудоўным маладым, гэты стары ветэран.

1954 г.

Блізкае i далёкае

Зыбін быў родам з Ніжняга Тагіла. У Беларусь ён трапіў прызыўніком, — гэта было гады за паўтара да пачатку вайны. Прыехаў ён у чырвоным пульманаўскім вагоне, стрыжаны пад «нулёўку», доўганосы, з худой шыяй, абвеяны вятрамі шмат якіх асенніх палёў.

На Брэсцкім вакзале Зыбіна i яго таварышаў пастроілі павялі ў казарму. Там началася новая, тады яшчэ незнаемая яму служба.

Як i яго таварышы, Зыбін думаў адслужыць прызначаныя па закону гады i вярнуцца дамоў. Калi недалёкай стала другая восень яго службы, Зыбін пачаў часцей, чым раней, думаць пра родны дом. Але ў адну чэрвеньскую раніцу ўсё неспадзеўкі перайначылася — адышоў i дом, i даўнейшыя мары, якія здаліся цяпер далёкімі i яшчэ больш дарагімі. Ён пачаў вайну ў тую памятную першую раніцу, блізка ад Брэста, у зялёным ляску, дзе ix артполк быў у лагерах.

Праз два тыдні, за якія ён набачыўся столькі смерці i пакут, колькі не бачыў за ўсё сваё жыццё, — ужо каля Мінска — яго параніла асколкам нямецкага снарада. Батарэя, у якой служыў Зыбін i ў якой засталася толькі адна гармата, адбівала атаку нямецкіх танкаў. У той дзень над яго акопам, паўз разбітую гармату, прапаўзлі, прагрукаталі важкія машыны з крыжамі на шызай брані, але ён не бачыў i не чуў гэтага, — ён апрытомнеў значна пазней, калі пачаў церушыць дождж.

Збіраючы ўсю сілу, якая яшчэ заставалася ў аслабелых, нязвыкла непаслухмяных руках, асцярожна цягнучы пякучую акрываўленую нагу, ён дапоўз да ратоўнага ляснога гушчару, дзе два дні перабіваў голад суніцамі i чарніцамі.

Тут, на трэці дзень, на яго натрапіла дзяўчына з бліжняй вёскі, Жэня Крушынская, i поўжывога прынесла цёплай бяззорнай ноччу дахаты.

Зімой, ужо на прадвесні, калі ўночы хрупасцеў пад нагамі зашэрхлы снег, Жэня правяла яго ў партызанскі атрад.

Зыбін, або, як звычайна звалі яго тады, — Васіль з Тагіла, лясным сябрам палюбіўся. Ён быў, праўда, рэзкаваты, насмешлівы, але затое таварыскі i вельмі цярплівы, i людзі адносіліся да яго прыхільна. Акрамя таго, ён меў адну добрую здольнасць: умеў расказваць. У доўгія зімовыя ночы — у натопленай зямлянцы, на халодным прывале — або на жнівеньскіх палянах пасля паходаў вакол яго заўсёды збіраўся гурток, чуўся рогат, воклічы здзіўлення.

Ён ведаў безліч розных гісторый — вясёлых, трагічных, сумных, пацешных. Людзі хутка заўважылі, што ў гэтых яго гісторыях было адно агульнае — найбольш ix ён гаварыў пра Урал, пра Тагіл, асабліва пра заводы, пра былых таварышаў па цэху. Гэта была самая блізкая тэма: у роце, дзе ён служыў, не было такога чалавека, які-б не ведаў, што Зыбін быў да арміі майстрам на адным вялікім тагільскім заводзе.

Ён, было відаць, вельмі любіў Тагіл i востра сумаваў на далёкай сваёй радзіме. Зыбіну спачатку даводзілася трывожыцца ад няведання: недзе там, за франтавой лініяй, за многімі лясамі i гарадамі, заставаліся маці, дзве сястрычкі, нявеста. Потым Васілёва скруха крыху прыціхла, а трывога знікла зусім — адтуль сталі прыходзіць лісты.

— Эх, хутчэй-бы кончыць вайну ды прыкончыць Гітлера! Паехаў-бы дадому! — не раз марыў ён, чытаючы лісты сябрам. — На свой завод.

Але паехаць яму адразу не давялося. Пасля вызваленя, калі яго рота разам з іншымі ачысціла ад немцаў лясы над Волмай, Зыбіна накіравалі на работу ў адзін райвыканком каля Мінска.

Раён дастаўся яму цяжкі, вельмі пацярпелы ад вайны. Больш за палову вёсак чарнела папялішчамі, людзі туліліся ў цесных панурых зямлянках. Жыта на палях стаяла дробнае, кволае, лёгка трымаючы беднае, нікчэмнае калоссе.

Вайна прайшла, a людзі яшчэ жылі нібы па-ваеннаму. I Зыбін адчуваў сябе, як на вайне: ці таму, што не так проста было адвыкнуць ад таго, што ўелася ў душу апошнімі гадамі, ці таму, што многае вакол было падобна на ваеннае. Тое-ж запусценне, тая-ж нішчымніца, і — зямлянкі, зямлянкі…

Зыбін на нейкі час нібы забыўся пра даўняе сваё жаданне. Тагіл пакуль што стаў для яго далёкім, — не так за палямі, лясамі ды гарадамі, як за справамі, за штодзённым клопатам, часам, здавалася-б, дробным, але неадступным i неадкладным. Ён жыў тым, чым жылі тут людзі, — будаўніцтвам хат, сяўбою, калгаснымі ўраджаямі, незадаволены тым, што многія яшчэ туляцца ў зямлянках i што зямля родзіць скупыя жыты…

Хутка пасля вайны ён ажаніўся з той самай Жэняй Крушынскай, якая калісьці выхадзіла яго. Тады-ж ён напісаў пісьмо дзяўчыне ў Тагіл, паведамляючы пра гэта i тлумачачы свой учынак; ён іменна толькі тлумачыў, а не апраўдваўся, хоць i адчуваў сябе нямала вінаватым. Зыбін наогул не любіў апраўдвацца.

Праз год ён ужо чакаў дзіця, i гэтае чаканне яшчэ больш аддаліла ранейшыя думкі пра Тагіл.

Так прайшло амаль тры гады. К канцу гэтага часу Зыбін стаў зноў усё больш думаць пра зварот «дадому». Яму ўжо часта хацелася папрасіцца, каб адпусцілі. Ён не раз гаварыў пра гэта з лясным сваім другам i таварышам па цяперашняй рабоце Собалем.

— Ну вось, рашыў напісаць заяву, — сказаў ён аднойчы, калі яны ішлі з райкома пасля бюро цераз цемнаваты, увечары ціхі сквер. Зыбін памаўчаў, чакаючы, што скажа таварыш, але не дачакаўся i зірнуў на яго.

— Не адпусцяць? Як ты думаеш?

Собаль, поўнатвары, з пухлымі шчакамі, у паліто з паднятым каўняром, голасам стомленага чалавека неахвотна адказаў:

— Думаю, што не.

— Ты ўпэўнен у гэтым?

— Упэўнен, калі хочаш ведаць. Ды i ты, я думаю, не сумняваешся… I чаго ты яшчэ тлуміш сабе галаву, дзівак-чалавек? — усё так-жа стомлена, недаўменна папракнуў ён. — Чым табе тут кепска? Столькі працы рукам! Толькі рабі — не лянуйся!

— Працы — усюды даволі, — запярэчыў Зыбін. Ён адчуў, што гаварыць далей з Собалем марна, што той усё роўна яму нічога цікавага не скажа i не зразумее яго, але Зыбін не мог маўчаць. — Ну, a калі вельмі папрасіць, катэгарычна, а?

— Можна i — зусім уцячы, — мяккаі, з яхіднасцю параіў Собаль, — дэзерціраваць. Прыкрыўшыся, вядома, якой-небудзь выдуманай прычынай…

Гэтая мяккая яхідная манера друга ўзлавала Зыбіна, — ён стрымаўся i змоўк…

Ён глушыў даўнюю мару, глушыў i адсоўваў надалей. «Падымемся — тады i буду прасіцца», — думаў ён.

Гады разлукі, якіх з цягам часу ўсё большала, не толькі не аддалялі i не сціралі, a нібы набліжалі даўнія жаданні i намеры, — ён усё больш востра сумаваў na Тагілу, па свайму заводу.

— Усё-ткі не па душы мне тут! — гаварыў ён студзеньскім мокрым днём, вярнуўшыся з раёна, абляпаны граззю да пояса, у прамоклым кажусе. — Клімат? Ну, што гэта за клімат? Hi зіма, ні восень.

Ён паглядзеў у акно, дзе стаялі дрэвы, высокія, голыя, падбеленыя з аднаго боку мокрым снегам. Адразу за шыбамі туліўся бэз, на галінках якога віселі мутныя кроплі вады:

— У студзені — адліга, дождж!

— Ну, ён-жа не заўсёды! — адгукнуўся здзіўлена Собаль. — Ды i што ў гэтым кепскага, — хоць цёпла!

— Фу, якая макрэча!.. Вось у нас — мароз — аж дым ідзе. Дых зацінае!.. Ідзеш па снезе, — кожны крок твой — рып-рып. Музыка! У лёгкіх — прасторна, чыста! На душы — светла!..

I ён, сушачы каля печкі змоклыя дыяганалевыя штаны, стаў з захапленнем маляваць карціну ўральскай зімы.

— Ну i што ў гэтым добрага! — адказаў абыякава Собаль. — Што?

— Не разумееш ты нічога, — махнуў рашуча рукой Зыбін. — Вось правёў-бы ты ночку, як я, зразумеў-бы, што добрага i што кепскае! Як заселі на Закрашынскай грэблі, дык хоць ты кідай машыну. Што крок, — то вылазь у месіва ды сцялі галлё, плячом у кузаў гняці. Буксуе i буксуе!.. Плячо да крыв i сцёр!..

— Ну, грэбля не вінавата, што яе не паправілі.

— «Грэбля»!..

Сядзець моўчкі цяпер ён не мог. Ён наогул любіў спрачацца, горача атакуючы праціўніка i ўпарта абараняючыся.

— Я чалавек рабочы. Ты разумееш, што значыцца быць рабочым? У мяне душа тужыць па гулу станкоў. Я, як не ведаю што, хацеў-бы паслухаць хоць, як шыпяць фрэзы!.. Гэта мой клімат!.. А тут. Што тут у вас? Запалкі, скура, дошкі… Эх, ды што я кажу!.. Хіба ты можаш хоць-бы ўявіць сапраўдны завод?