Палёт над гняздом зязюлі

— ...Панядзелак — дзень цяжкі, вы ж ведаеце, хлопцы...

— Угу, міс Брыдар…

— ...і ў нас сёньня даволі шмат працэдураў, так што калі вашая сяброўская размова можа пачакаць...

— Угу, міс Брыдар...

Яна спыняецца і ківае пацыентам, якія падышлі і пазіраюць на ўсё счырванелымі і апухлымі ад сну вачыма. Надзяляе кожнага кіўком. Дакладны, аўтаматычны жэст. Яе твар гладкі, пралічаны і дасканалы, як у дарагой лялькі-галыша, скура колеру сьвежай эмалі, сумесь белага і крэмавага, ярка-блакітныя вочы, маленькі нос, маленькія ружовыя ноздры — усё спалучаецца, акрамя колеру вуснаў і пазногцяў, а таксама памеру грудзей. На фабрыцы памыліліся, прыладзіўшы гэтыя вялікія, вельмі жаноцкія грудзі да вырабу, які інакш быў бы бездакорным прадуктам. Гэта заўважна яе засмучае.

Народ усё яшчэ стаіць у спадзеве дазнацца, чаго яна ўзьелася на чорных, таму яна прыгадвае, што бачыла мяне, і кажа:

— І паколькі сёньня панядзелак, хлопцы, чаму б нам не пачаць тыдзень на высокай ноце, пагаліўшы беднага містэра Бромдэна першым, а то ў пакоі для галеньня пасьля сьняданку мітусьня будзе. Пабачым, ці можна хоць часткова пазьбегчы... эээ... беспарадку, які звычайна выклікае містэр Бромдэн, праўда?

Пакуль яны паварочваюць галовы, каб паглядзець, дзе я, даю нырца ў каморку для швабраў, рэзка зачыняю за сабой дзьве­ры і стойваю дух у цемры. Перад сьняданкам — найгоршы час, каб галіцца. Пад’еўшы, ты робісься мацнейшым і больш пільным, і вырадкі, якія працуюць на Камбінат, ужо ня могуць так лёгка падсунуць табе адну са сваіх машынак замест электрабрытвы. Але калі галіцца перад сьняданкам, як яна часам мяне прымушае, — а палове на сёмую раніцы ў пакоі з абсалютна белымі сьценамі і белымі мыйніцамі, і доўгія лямпы на столі не пакідаюць спадзеву ценям, і твары вакол цябе крычаць, увязьненыя ў люстэрках, — тады якія ты маеш шанцы супраць іхнай машынкі?

Стаю ў каморцы і прыслухоўваюся, сэрца б’ецца ў цемры, а я спрабую адагнаць страх, перанесьціся думкамі ў іншае месца — спрабую думаць пра мінулае, згадаць нешта пра вёску і пра вялікую раку Каламбію, згадаць, як аднойчы мы з Татам палявалі на птушак у кедравым гаі пад Дэлзам... Але, як заў­сёды, калі я спрабую вярнуцца думкамі ў мінулае і схавацца там, блізкі страх прасочваецца праз успаміны. Адчуваю, што найменшы з чорных ідзе па калідоры, вынюхвае мой сполах. Разьдзімае ноздры, як чорныя коміны, яго завялікая галава рэзка круціцца сюды-туды, ён уцягвае паветра, смокча страх з усяго аддзяленьня. Ён ужо злавіў мой пах: чую, як чмыхае. Ня ведае, дзе я схаваўся, але прынюхваецца, палюе. Спрабую не варушыцца...

(Тата кажа мне сядзець ціха, бо сабака зьветрыў птушку недзе зусім паблізу. Мы пазычылі пойнтэра ў аднаго знаёмага ў Дэлзе. Усе вясковыя сабакі — нікчэмныя дварнякі, кажа Тата, толькі й могуць, што трыбуху жэрці, гультаі, але гэны сабака тутака — ён мае інстык! Нічога не адказваю, але ўжо бачу на нізкарослым кедры птушку, што скукожылася ў шэры ком пер’я. Сабака бегае вакол камля, бо для яго зашмат паху, каб дакладна паказаць, дзе здабыча. Птушка ў бясьпецы, пакуль яна не варушыцца. Яна даволі добра трымаецца, але сабака ўсё вынюхвае і кружляе, усё гучней і бліжэй. Тады птушка не вытрымлівае, пер’е ўздыбліваецца, і яна выпырхвае з кедра пад зарад Татавага драбавіка.)

Перш чым я пасьпяваю зрабіць дзясятак крокаў ад каморкі, найдрабнейшы з чорных і адзін зь вялікіх хапаюць мяне і цягнуць у галільню. Я не адбіваюся і не раблю шуму. Калі крычыш, табе ж горш. Стрымліваю крык, трываю, пакуль яны не дабіраюцца да скроняў. Ня ўпэўнены, што гэта адна зь іхных машынак, а не электрабрытва, але вось яна дабіраецца да скроняў, і я ўжо не магу стрымацца. Якая ўжо тут мо­жа быць сіла волі. Гэта як... кнопка, яе націснулі, Паветраная Трывога, Паветраная Трывога, мяне ўключылі так гучна, што гэта ўжо ня гук, усе крычаць на мяне, захінаюць рукамі вушы за шкляной сьцяной, вакол кружляюць твары, іх вусны рухаюцца, але гуку няма. Мой гук паглынае ўсе астатнія. Зноў уключаюць туман-машыну, і на мяне пачынае падаць сьнег, халодны і белы, як вяршкі, такі гус­ты, што я нават мог бы ў ім схавацца, калі б мяне не трымалі. Скрозь туман я ня бачу і на дваццаць сантымэтраў, і адзінае, што чую, акрамя ўласнага ляманту, гэта воклічы Вялікай Сястры, якая нясецца па калідоры, зьмятаючы пацыентаў з дарогі плеценым кошыкам. Чую, што яна блізка, але ніяк не магу суняцца. Выю, пакуль яна не прыбягае. Мяне трымаюць, а яна закалочвае мне ў рот ко­шык з усім зьмесь­цівам і прапіхвае яго ўнутр дзержаком ад швабры.

(Ганчак з усяе моцы брэша ў тумане, бегае, спалоханы і разгублены, бо нічога ня бачыць. На зямлі няма сьлядоў, акрамя ягоных уласных, і ён водзіць ува ўсе бакі халоднай чырвонай гумкай носа, але адзіны пах, які ён адчувае, — пах уласнага страху. Страху, які прапякае яго, як пара.)

Мне будзе пячы так сама, калі я нарэшце апавяду пра ўсё гэта: пра шпіталь, пра яе, пра астатніх... і пра Макмэрфі. Я столькі маўчаў, што зараз гэта з ровам пальецца зь мяне, як паводка, і вам падасца, што той, хто расказвае такое, трызьніць і шалее. Божачкі, вам падасца, што гэта надта жахліва, каб адбыцца насамрэч, надта жудасна, каб быць праўдай! Але прашу вас... Мне дагэтуль цяжка захоўваць ясны розум, калі я думаю пра гэта. І ўсё ж яно праўда, нават калі гэтага й не было.

Калі туман расьсейваецца, я бачу, што сяджу ў дзённым пакоі. Гэтым разам мяне не здалі ў Шок-Блок. Памятаю, што мяне выцягнулі з галільні і замкнулі ў ізалятары. Ня памятаю, ці я сьне­даў. Відаць, не. Магу прыгадаць раніцы, калі мяне зачынялі ў ізалятары, і чорныя прыносілі туды ежу — нібыта для мяне, але зьядалі ўсё самі, так што ўсе трое наядаліся, а я ляжаў на засцаным матрацы і глядзеў, як яны падчышчаюць лустай смажанага хлеба рэшткі яечні. А часам яны прыносілі халодную кашу і прымушалі мяне есьці, нават не пасаліўшы.

Гэтай раніцы я папросту ня памятаю. У мяне напхалі да хале­ры штучак, якія яны называюць пігулкамі, так што я нічога ня ця­міў, пакуль нарэшце не пачуў, як адчыніліся дзьверы ў аддзя­леньне. Гэта значыць, што ўжо прынамсі восьмая га­дзіна, то бок я, відаць, паўтары гадзіны быў у адключцы ў ізалятары; тэх­нікі маглі прыйсьці і ўсталяваць усё, што загадае Вялікая Сястра, а я нават здагадвацца ня буду, што мне паставілі.

Чую шум ля дзьвярэй у аддзяленьні, недзе на калідоры, куды не магу зазірнуць. Гэтыя дзьверы ўпершыню адчыняюць а восьмай, а потым яны адчыняюцца і зачыняюцца тысячу разоў за дзень, шых, лясь. Штораніцы мы сядзім шэрагамі з двух бакоў дзённага пакою, перамешваем пасьля сьняданку кардонкі складанак, прыслухоўваемся да таго, як ключ уваходзіць у замок, і чакаем, што гэта нам прынясе. Больш асабліва няма чаго рабіць. Часам у дзьвярах з самай раніцы зьяўляецца малады практыкант, каб паглядзець, як мы паво­дзімся да прыёму лекаў. Яны гэта называюць дэ-пэ-эл. Часам некага наведвае жонка на высокіх абцасах, прыціскаючы сумачку да жывата. Часам гэта вывадак школьных настаўніц, якіх вядзе на экскурсію ёлупень з аддзелу сувязяў з грамадз­касьцю. Ён заўсёды пляскае ў вільготныя далоні і кажа, як ён рады, што псыхіятрычныя шпіталі выкаранілі ўсе нялюдзкія мэтады зь мінулага:

— Якая бадзёрая атмасфэра, праўда ж?

Ён мітусіцца вакол настаўніц, якія ад страху зьбіліся ў купку, і пляскае ў далоні:

— О, калі я згадваю мінулыя дні, гэты бруд, кепскую ежу, нават жорсткае абыходжаньне, так-так, о, я ўсьведамляю, шаноўныя паненкі, які плён далі нашыя намаганьні!

Хто б ні зьявіўся ў дзьвярах, звычайна гэта расчараваньне, але заўсёды ёсьць шанец на нешта іншае, і калі ключ увахо­дзіць у замок, усе галовы падымаюцца, быццам іх разам пацягнулі за вяровачку.

Гэтым ранкам замкі бразгочуць дзіўна; ля дзьвярэй не звычай­ны наведнік. Чуваць голас ахоўніка, нэрвовы і нецярплівы:

— Хто на прыёме, расьпішыцеся за новенькага!

Чорныя ідуць туды.

Новенькі. Усе спыняюць гульню ў карты ды «манапольку» і паварочваюцца да дзьвярэй. Звычайна ў гэты час я б якраз падмятаў у калідоры і пабачыў бы, каго прывезьлі. Але сёньня, як я вам ужо тлумачыў, Вялікая Сястра загнала ў мяне сто пудоў рознай дрэні, і я нават у крэсьле варухнуцца не магу. Звычайна я першы бачу новенькага, як ён увальваецца ў дзьверы, сунецца ўздоўж сьцяны і стаіць, спалоханы, а чорныя расьпісваюцца за яго і вядуць у душ, дзе яго разьдзяваюць і пакідаюць дрыжаць ля адчыненых дзьвярэй, пакуль яны ўтрох бегаюць па калідоры, шукаюць вазэлін.