Страница 2 из 8
– Велла, кху дуьненара дІаваьллачун-м ирс дара, – элира Хелипата, шаьшшиъ цунна дикка генайаьллачул тІаьхьа. – Дийна дисинчу вай хІун дика хьоьгур ду?! Амма тамашийна бу-кх дуьненан белхаш. Масане хир дац моьттург хуьлу, ла ца дийгІинарг тІедогІу стагана. Хьажал хьо Аюбах хилларг. Цхьа шо хьалха боккха доьзал, шортта даьхний, йоккха ков-керт йолуш, нахана Іаламат дукхавезаш, хьанала вехаш стаг вара иза. Цхьа шо далале, доьзалх, бахамах ваьлла, гІаж санна, цхьалха висира. Ткъа мел онда, дегІехь ницкъ болуш, уьнах цІена стаг вара иза! Дезткъа шо гергга хан йара цуьнан, ткъа тхан йуьртахь балха тІехь цуьнца ларош стаг вацара, Колхозехь собрани хуьлуш, ударник ву бохуш, даим стоьла улло хьаькамашна йуккъе охьахаавора иза. Цул сов, хІара Іедал доккхучу хенахь Микли-паччахьна дуьхьал тІом беш масех чов а хиллера цунна. ХІинца а сайна гуш санна хета суна, вopxI-бархІ шо хьалха депутаташ хоржучу дийнахь йуьртахь дуьххьара йаьшки чу тосу кхаж цуьнга тасийтар. ХІинца шен коьртахь болчу куйнаца, исхаран чоица, цунна чухула йуьйхина атлазан гІовтал, йукъах йихкина детица кхелина шаьлта. Оццул нисвелла, хазачу цуьнан Іожалла кхерстачу жІаьлин санна хили. ТІехь деша-м хьовха, аттала къилбехьа верзо стаг ца хилла уллохь. OxIxIaй, Дела, хьан болх бу-кх! Хаац-кх, вайн Іожалла муха хир а, вайна латта мичахь доьгІна а…
– Пекъар, стенга воьдуш хилла-те иза?
– Стенга воьдуш хилла хир вара иза? Цхьа иэшам бац ткъа вай дерриге а арадаьхнарг! Кхалла хІума лаха вахана хилла хир ву-кх! Веза Дела, хьуна дика хаьа хир ду-кх. КІадйелла, настаршна чохь са ца дисина сан-м. Каррехь йегайо-кх. Жимма йал йей вайша?
Зану реза хиларе а ца хьоьжуш, гира махьаца цхьаьна тІуьначу лаьтта охьахиира Хелипат.
– Тамашийна стаг йу-кх хьо, Хелипат. Хьан амалех цецйолу-кх, со, –элира Занус ша, охьа а хиъна, паргІатйаьлча.
– ХІунда бах ахь?
– Даима нахах доглозуш, царна маслаІат дан гІерташ хуьлу хьо, ткъа хьайгарчу баланех лаьцна цхьа дош а ца олу. Са чІогІа стаг йу хьо. Велла Іуьллу и воккхастаг гича, со йелхаза ца Іейели, ткъа хьан бІаьргех хин тІадам а ца белира…
Хелипат цхьа гІайгІане йелайелира.
– ЭхІей, диканиг, дера, дукха ма йилхина. Ма дукха йилхина-кх. Дукха йелхарна, бІаьргаш чохь хи ца дисина. Дог доьлху, ткъа бІаьргех хи ца долу. Ас хьаьнга балхор бара сайгара бала? Хьанна оьшу сан балхамаш, цІийзар? Мила ву цхьа бала кийрахь боцуш, Дала делла Іеш? Цхьа а вац, Зану. Къанйелла со хІинца, мел йаьхча а, дукха йехар йац. Хала делахь а, Іожалло дІайиггалц садеттар ду ac…
– Иза а ду-кх бакъ. Делахь а, лаьа-кх шегара бала балхо, дог хьао, тІаккха шена синтем хир болуш санна. Велла Іуьллу воккхастаг гича, хилларш а, гинарш а дерриге карладевлла, ойла йеш йогІий со-м. Сан а дара да-наний, шиъ ваший. Вай цІера арадахале цхьа ах шо хьалха маре йахана со… ХІусамдеца кхуза йалийра. ТІамехь йаьккхина цхьа ност йоцуш вара иза. Ас иэша хІума-м ца дитира цунна… Кху аьхка кхелхина иза…
Логе гІертачу йелхаран къурдаша садукъдинчу Занус шен къамел сацийра.
– Хаьа суна, Зану. Вевзара суна иза. Аьтту ност йоцуш, озо йеха йуьхь-марш йолуш, Іаьржачу аматехь, хьийзина Іаьржа корта а болуш безамехь жима стаг. Некха тІехь ордалш а хуьлура цуьнан.
– ТІамехь хьуьнар гайтарна йеллера цунна уьш. Цхьаъ ордал йара, шиъ мидал йара. Жима пІаьлдаг бина, кучана чухула коча а тесна, йиллина дІа сайн дегІаца лелош йу сан уьш. Ткъа сайн нахах хилларг хаац суна вай арадаьхначу дийнахь дуьйна.
БІаьргаш буьззина чухІиттина бІаьрхиш, тІех а даьхкина, татолашца беснешна тІехула охьахьаьлхира Занун. Шен коьрта тиллинчу тишачу йовлакхца хиш дІа а хьоькхуш, кийрахь йоьлхура иза.
– Дера, хаац суна-м, Зану, хІун дийр ду. Цхьа Делан болх бу-кх хІара. Дала динчунна реза а хилла Іийча, хьегнарг цхьа йал йоцуш довр дац хир ду вайн. Дависарг, Іовдалш хили вай-м. Maxкaxдахар гІалат ду, нийса дац, цунах кхеттачу Іедало йуха цІадерзор ду бохуш, колхозо ваьшна деллачу лаьтта тІе стохка бІаьста йалташ ца дийра. Цундела кху бухахь долчу къоманачул хьалха мацалла хІоьттина вайга. Вай, схьа ма-кхеччи, дерриге балха а девллехь, вайна къастийначу латтанаш тІе йалташ а дийнехь, кху хьолехь ца хила а мегара…
– Ма дийцахьа, Хелипат, – элира Занус, доккха са а даьккхина. – Дукха бехк а бацара нехан. Тахана-кхана цІа доьрзу бохуш, кху махках дог ца леташ Іийра-кх. ХІинца а ву массо шаьш Даймахка йухадерза кхана новкъа девр ду моьттуш. Со а, хьо а теша цунах. Вайна иза дагара баьлла минот йац, аттала гІенах а. Ткъа масазза кечйелла со новкъа йала, сайн миска къелгаш1 дІа а хьарчийна? Мацца а цкъа со новкъа йалахь, баа хир бу бохуш, дІабиллина латтош ши кийла мекхан цу бу сан… Латта-м ца дийра. Цкъа-делахь, вай дІагІур ду моьттура, шолгІа-делахь, кхузара латта вайн махкараниг санна лелош дац. Кхузара латта лело говзалла ма йеза.
Новкъарчу тІулгах ког тасабелла, галйаьлла Хелипат, дІакхоссайелла, бердан басех куьг гІортийна, охьа ца кхеташ йисира.
– Доцца аьлча, гІуллакх галдаьлла-кх вайн, – элира цо, куьйгах летта хатташ дІа а бохуш, – дІадаханчу шарахь адамаш даларна бехке-м мацалла а йацара. ХІетахь вайн карахь цІера деана мелла а йалта дара. И чекхдаьлча, карара сал-пал а йухкуш, хІума эца аьтто а хилира. Махкаллаш деш белира дукха нах. Кху Іай гІелдин вай мацалло. Баккъалла а аьлча, дукха нахехь ницкъ а бацара шайна къастийна латта лело, балха баха а.
Хелипата аьллачо Зануна дагадаийтира бІаьста, гуттар шайн гІаддайча, ша куз бохка йахар. Иза бара шиъ-ах метр шуьйра, кхоъ-ах метр беха, хаза кечбина гІажарийн куз. Зану Маиле йеача, ден-цІа а йахана йуха йогІуш нанас совгІатна белла. Зануна хезнера, и куз мацах цкъа шен денанас, гомаш а йоьхкина, эцнера бохуш. Шаьшшиннан долара дерриге хІума доьхкинчул тІаьхьа а ца бухкуш, Занун ден а, ненан а безамна Іалашбеш латтабора цаьршимма иза. Амма кху Іай цІеххьана цомгаш хилла, вехха меттахь висинчу Маилна кхачанна кхин дан хІума а ца хилла, иза бохка арайелира Зану. Цхьана кертара вукху керта хІуьттуш, йуьртах чекхйелира иза. Безачу кузах цуьнга кховдориг йа ах кийла даьтта, йа жимо ши хьокхам хуьлура. Хьанна хаьара, луларчу йарташкахь, къаьсттина царна бархІ километр генарчу узбекийн йуьртахь хІуттучу базарахь кузах ах мах бала а мегара. Амма Занун а, йа цхьана а нохчочун а бакъо йацара комендатурин бертаза цига ваха. Ткъа Маилан (цунна дукхавезачу, цуьнан гІийлачу Маилан) кийра рицкъа дахаза масех де дара. Куз луччух дІабохка дийзира. Иза суьйранна цІа йеара, ах кийла даьттий, ши кийла нехчий, цхьа кийла хьаьжкІийн ахьаррий дохьуш…
– Хелипат! – чІоггІа йистхилира Зану, иза уллохь йоцуш, ткъа цхьана генахь, мохь тоьхча ца хеззехь йолуш санна.
– ХІун боху ахь, Зану? – цецйаьлла хьалатаьІира Хелипат.
– ХІун бехк баьлла доьхкина вай кху къизачу Іазапе? Ма хала ду хІара лан! Цхьа бехк баьлла, таІзар токхуш делхьара а хІумма дацара. Бехк-гуьнахь доцуш цІийнах, махках баьхна бІарзбина лело зударий, бераш… ХІара-м адамана дуьйцу а цахезнарг дай, Хелипат… Стенна бехке ву и велла Іуьллу воккха стаг, вайша, кхин а эзарнаш? Вай хьанна хІун дина, Хелипат?…
Зану, саца а сецна, жоп доьхуш, Хелипате хьаьжира. Хелипатна гира оьгІазаллех буьзна богу Занун Іаьржа бІаьргаш, йолчу тІе а макхйелла йуьхь, хорша йеача санна, йего чІениг, вовшехйеттало цергаш.
– Хаац, Зану. Суна хаац… Кха тІе а йахана, нийсса цIа йан а халла хууш къанйеллачу суна ца хаьа хьуна жоп дала. Хьуна дешар хаьа, Іедалан балхана йуккъе а гІиртина. Сол хьекъал долуш хир йу хьо.
Маржа дуьне йаІ-кх! ДІа мел боккхучу кого, олучу дашо карлабоху-кх генара Даймохк, ирсе кьоналла!
«Хьуна дешар хаьа, хьо Іедалан балхана йукъа а гІиртина…»
Карладийлира йуьртарчу школехь доьшуш Іийна шераш, Маилца цхьаьна ворхІ класс чекхйаккхар. Ша йуьртан библиотекехь болх бина ши шо. Дуьххьара йуьртахь вовшахтоьхна исбаьхьаллин цхьаьнакхетаралла, Соьлжа-ГІалахь нохчийн театран сцени тІехь шаьш концерт хІоттор; «Ленинан некъ» газетнн йоьалгІачу агІон тІехь зорбатоьхна ша а, Маил а цхьаьна хелхадолуш даьккхина сурт; шайн коллективан кхиамех лаьцна радио чухула дуьйцуш, доккхадеш дог детталуш, ша ладегІар. ХІетахь… xIeтахь – и шиъ къона дара… Занун йалхитта шо, Маилан – ткъайасна шо. ХІетахь тІом бацара, адам маьрша дехара, хІораннан а бешахь йара ирсе бІаьсте. Хьанна хаьара, хьанна моьттура…
1
Къелгаш – кIеззиг бен йоцу тиша хIуманаш