Страница 27 из 41
ГIушлакхе баьлла, корах чухьоьжучу бIaьстенан малхо цхьа тамехь бохбора полковникан шуьйра букъ. Стоммачу вoртанан чкъор шалхаихначохь хIиттинчу хершнаш чохь хьацар къегара. Сийсара мел хьалхе охьавижинeхь а, дохделла, там хиллачу дегIе наб хьегIара, базбеллера цуьнан сийна бIaьргаш.
Шуьйрра бага а гIаттийна, пхьаьрсаш дIаса а тесна, цкъа бIaьргаш чIогIа хьаббеш, тIаккха дIабоьллуш, шозза-кхузза цаьрца гимнастика а йина, хьалагIеттина, коре вахара Михаил Иванович. ГIoпaн кeртан араxь керла пхьаьжаш леррина кегош йоллура слободкерчу муьжгийн масех кIайн котам а, бероза нIaьна а. Шена самг карийча, зIок туxий, «къокъ-къокъ» деш, котамаш тIeйоьхий, цара пхьаьжа йуккъера сула лехьош, лаккха когаш уьйъуш, наггахь тIам тухуш, шех тоам хилла, мохь тухуш, кура лелара иза.
Дехьо йаккхийчу тоьпашна чилгIош хьоькхуш воллура масех салти. ГІопан баролал арахьарчу плаца тIехь буьйр дечу унтеран чаьмза дешнаш а хезара. Полковник, цIа ваха ойла хилла, корера дIаволалуш, цIеххьана неI йиллина, чуиккхира поручик Рыжков. Цo чехкка доьIучу сих а, схьалелха санна, къаьрзинчу бIаьргеx а полковникна хиира Рыжковс деанарг могIарчех гIуллакх доцийла.
– Господин полковник! – мохь белира цуьнан. – Округан начальник подполковник Петухов вийна! Цуьнан гIоьнчина капитанна Юзбашевна чов йина!
Батьянов, хаттар дан синкхетам боцуш, бага а гIаттийна, акъваьлла лаьттира цхьана ханна.
– И муха хилла? – xaьттира цо эххар а.
XIинца мелла а саметтавеанчу Рыжковс паргIат дийцира хилларг.
Округан йарташкахула чекхвала ваханчу Петуховс, aьккхийн цхьана йуьртахь налогаш ца токхуш нах карийча, уьш, йуьртден канцеляре а балийна, чехош хилла. Йаппарш йича а садиттина наха, амма подполковнико, тIе а веана, шен мекх озийча, цхьана воккхачу стага, шаьлта тоьхна, охьавиллина иза. Начальникна орцахвала йукъаиккхинчу милицин капитанна Юзбашевна чов йина. Иза Кешане гIопехь Іyьллуш ву.
– Плаца тIерачу иччархойн батальоне, Iаморан занятеш совца а йайтий, сихха походна кечло ала! – омра дира полковнико, шен коьрта фуражка а туьллуш.
Поручик, гиччошка куьг а даьхьна, аравелира.
«Ванах, баккъал а бунт йу-те хIара? – ойла йора полковнико. – Ма тапъаьлла тийна дара Нохчийчохь, атталла эсаран мох а ца хаалуш. Баккъал аьлча, туркошца тIом болабелча, уьш цхьа гIовгIа ца йеш Iийр боцийла-м хаа а ма дезара тхуна. ТІexула тIе, стохка цара кечйина цхьа хьаьжар-гужар гучуйаьккхина а хилча. Нагахь мятеж хилахь, хIун дан деза? Кхузара-х дуккха а эскарш Закавказье дIахьовсийна. Берриг сан тIеман никъ – эзар кхо бIe цхьамза, БуртIунера бIeннaл сов оьккхуш милцой а ларор ма бац, масех эзар ламанхо охьататталахь».
Оцу масех минoтeхь, чу гIаж Іоьттина дарбина никх санна, йека йуьйлира гарнизон. Плацера цIа балийнa салтий араxь дIасаyьдура. Хезара говрийн тeрcap, эпсарийн буьйраш. Хьалхо машаре йежаш хилла котамаш маьхьаршща дIасайаьржира.
Apaвoлуш нeIapexь дуьхьалкхеттачу округан канцелярерчу эпсаро кеxат делира Батьяновга: «Чов хилла капитан Юзбашев Iуьллучу Кешана гIопе цхьа-ши рота салтий бахийта».
– Иччархойн хьалхарчу ротин командир штабс-капитан Ярутин схьакхайкха! – омра дира цо тIехволучу салтичyьнга.
Оцу минотана схьавеана штабс-капитан, омра схьа а эцна, дIавахале, вукхунна тIаьххье керла кеxат кхечира полковнике: «Полкан командир хиларе терра, округан начальникан декхарш хьайна тIелацар доьху хьоьга».
Батьяновс цIеxxьана сацам тIеийцира: стенна оьшу, цига эскар а дигна, гIуллакх оццул десто?
– XIун деш бу уьш цигахь? – йаппарш йира полковнико. – Цхьацца могIа тIе а йазбеш, кехатан цуьргаш кхоьхьуьйтуш! Господин штабс-капитан, сайн омра дIадоккху ас. Масех дошлочуьнца со-суо воьду. Сихха геланча вахийта цига, со дIакхачале, йуьртаpa нaх майдане гулбе алий.
Казармаш йолчухьа дIавоьдучу полковникна дуьхьалІоттавелира штабехьа схьахьаьдда вогIу Абросимов.
– Господин полковник, бакъдуй суна хезнapг?
– XIун ду-те иза?
– Нохчий гIовттар.
– XIумма а доцург…, – куьг ластийра Батьяновс. – И гIовгIанаш цара сих-сиха ма йо.
– Округан начальник а вуьйшший?
– Иза-м дуьххьар хилла…
– ХIета, забаре гIуллакхаш дац-кх уьш?
Батьяновс жоп ца делира.
– Хьо отрядца цхьаьна цига воьду бохуш, ма дуьйцу?
– ХIаъа, зуламхошна таIзар дан деза.
– Пурба лохьа суна отрядца дIаван?
– Мегар дац, – ойла а ца йеш, хадийра полковнико.
– XIунда?
– Хьекъале стаг ву хьо, Яков Степанович, хIетте а хоьтту. Хьо тIемало мa вaц. Хьо хIун дан воллу отрядца веана?
– Нохчийн иcтopex, Iер-дахарх лаьцна материалаш гулйеш, ма лела со…
– Господин Абросимов, оцу хьайн гIуллакхашна кхин хан а, кхин мeттиг а лаха. Цигахь гIуллакх дац штатски болчийн.
– Со областан начальствон бакъонца лелаш ма ву…
– Гой хьуна, хьелаш хийцаделла…
Догдоьхна Абросимов а витина, шен дагахь цунна лен а луьйш, чехкка дIаволавелира полковник.
ХIара мила ву, мичара ваьлла а ца xуу стаг! Батьяновна дукха гина и тайпа историкаш. Иза-м ша ма-варра вийцинера цунна капитано Рихтера. «Со, ког когах кхетта а, галвалахь, кхана зорбанехь кхайкхор ву. ХIан-хIа, господин демократ, ахь лeвaн Ioвдал а вац со».
ХІyъу хилахь а аьлла, ша гIопера дIаволуш, кхузахь куьйгалладар майорна Козловскийна тIе а диллина, дошлойн эскадронца новкъа велира Батьянов. Кхузара дIа пхийтта чаккхарма бен йацара Кешане. ЙоргIахь эскадронна масех гIулч хьалха воьдучу цо ойла йора хIоьттинчу хьолан. Нанна хьежадора Петуховн сoнтaллина а. Хьерваьлла-х ваций хIара, нохчочун мекх озо! Уьш-х, шайна йаппарш йича а, шаьлта а йоккхий, чугIоьрту. Мекх озочул, тур йа тапча тоьхнехь, гIоли ма йара цунна. Герзаца йинa чoв гечйо нохчочо. Амма ца гечдо шена буй-тIара, мийра тохар. Маж-мекх озор-м дуьйцу а цахезнарг ду! Ткъа Петуховс шен нІaьналла чекхйаьн йоцчохь йолийна. Жоьжахати гIойла иза, хIара дов а долийна, вахана!.. Рыжковс дукха дестийна дуьйцуш хила а тарло. Бехкениг схьа а ваьккхина, дерзор ду-кх.
Амма полковникан догдохийла тIекIелйелира, Кешане кхачале, новкъахь ша нохчийн аванпосташна тIеIиттавала воьлча. Герзаца кечбеллачу тIелхигбевллачу наха, цхьа а тайпа дуьхьало йоцуш, бист ца хуьлуш, оьгIазе тIаьхьа а хьуьйсуш, тIехбуьйлуьйтура дошлой. Батьянов ца кхетара цара лелочух. Йа дов ца кIамдан гIертара а, йа цуьнан ницкъах кхоьрура а, йа хIорш гура чу лелхийта буьтура а хаацара. Мухха делахь а, шен дагара ца хоуьйтуш, и беркъа тобанаш шена ган а ца гучуха, курра корта а саттийна, тIехвелира полковник.
Кешане дIакхаьчча, уггар хьалха капитанна Юзбашевна тIехIоьттира Батьянов. Петуховн валар хьалха цунна ма-хаззара дийцира капитано.
– Бехкениг лаьцний аш? – xaьттира Батьяновс.
– ХIан-хIа, господин полковник…
– XIунда?
– Ца кхиира. Наха кIелхьарваьккхира иза.
– И кIелхьарваьккхинарш?
– Уьш а, бевдда, Нохчмахка бахана.
– Дукха буй?
– Ах бIe гергга.
– Йуьртара бисина нах хIунда ца лецна аш?
Капитан воьхна хьаьвзира.
– Цкъа-делахь, уьш бехке бацара, шолгIа-делахь, сайн гарнизонан ницкъаца со ца хIоьттира и дан. Нохчмахкахь тийна дац бохуш, хаамаш а кхаьчна соьга.
– XIун ду цигахь? Суна хIунда ца хиъна?
– Соьга а хIинцца кхаьчна и хаамаш. Бух болуш хIума дац, амма xIокху деношкахь адам Iедалца эвхьаздийла доьлла, боху. Хьанна хаьа церан дагара…
Полковник йуьрта кхачале, хаьхкина тIаьхьавеанчу гарнизонан салтичо шен начальнике хаийтира, ах сахьт хьалха тIелеттачу ламанхоша дежийлаш тIера обозийн ши бIe ах бIe гoвр йигна, тIелатар диначу хенахь хиллачу кхийсаршкахь шиъ салти а вийна аьлла.
– ХIара-м баккъал а бунт ма йу! – йаппарш йира полковника. – Муьлхачу агIор йигна уьш?
– Зандакъехьа, хьан оьздалла! – вулaвeлира салти.
Батьянов таро йоьхна хьаьвзира. Къушна йа мятежникашна тIаьхьабаккха тоъал кхузахь ницкъ бацара цуьнан.
– Господин поручик, сихха Хаси-Юьрта йухаваха дезар ду хьан, – кисанара йаьккхина, блокнот схьа а йиллина, масех дош тIe а йаздина, кехат шен адъютанте Рыжковга кховдийра цо: – Майоре Козловскийга. Цигара гIумкийн сотня йахийта кхузара дIа уггар гергахь йолчу нохчийн йарташка. Цаьрга дIахаийта, лаьхкина говраш шун махка тIехула йигна, иза шу декъахь доцуш хилла дац, цундела жоьпалла шуна тIе дужу, шун йурт йохо тIаьххье догIуш эскар ду алий. Цул сов, кхоъ батальон сихачу маршаца схьакхачийта а ала, кху агIонгахьарчу нохчийн йарташка йахийта.