Адвокатпен сұхбат

ЖАМАН АДАМ МЕН ЖАҚСЫ ЕРЕЖЕ

ДАНИЯЛ – Сіз атап өткен дауласу процесі Англосаксон елдерінде бірінші неден басталады?

ТАЙЫР – Ол жерде қылмыстық процес қамауға алудан басталады…

ДАНИЯЛ – Біздегідей екі айға ма?

ТАЙЫР – Жоқ, олардың қамауға алуын біздегі тұтқындаумен салы- стыруға болады.

ДАНИЯЛ – Иә-иә! Бұны талай рет кинофильмдерден көрдім ғой. Онда олар – Сіз мынандай күдікпен тұтқындалдыңыз, үндемеуге, «мынаған-анаған» құқығыңыз бар, соның ішінде қорғаушыға, – деп жа- тады емес пе…

ТАЙЫР – Иә, дәл Сіз келтіргендей емес, бірақ ұқсас. Бұл «Миранда ережесі» деп аталады. Айтпақшы, заң өкілдері тұтқындау кезінде айтуға тиісті сөздер Американың барлық штаттарында бірдей емес. Бірақ көбі- несе бұл келесідей айтылады: «Сіздің үндемеуге құқыңыз бар. Айтқан- дарыңыздың бәрі сотта сізге қарсы пайдаланылуы мүмкін, әрі пайдала- нылады. Адвокатыңыз тергеуге қатыса алады. Егер адвокаттың қызмет ақысын төлей алмасаңыз, оны мемлекет ұсынады. Қандай құқықтарыңыз бар екені сізге түсінікті ме?». Яғни, тұтқындалған адам сіздің айтқа- ныңызды жақсы, әрі нақты түсінгеніне көз жеткізу керек.

ДАНИЯЛ – Неліктен бұл тұжырым Миранда ережесі деп аталады?

ТАЙЫР – Оларда, яғни АҚШ-та Миранда есімді қатыгез қылмы- скер болған, айтпақшы, жауап алу алдында оны құқықтары туралы ешкім ескертпеген. Ол өзінің кінәсін мойындап, сотталды, бірақ оның

қорғаушысы Аризона Жоғарғы Сотына, содан кейін АҚШ Жоғарғы Со- тына шағымданды. Сөйтіп, іс қайта қаралуға жіберілді.

ДАНИЯЛ – Сонда, Сіз айтқандай, қатігез қылмыскерді босатты ма? «Дәлелдер патшайымы» көмектеспеді ме?

ТАЙЫР – Жоқ, іс сол жерде қайта қаралды, және оның мойында- уымен қоса басқа да айғақгар болғандықтан, жазадан жалтара алмады.

ДАНИЯЛ – Сонда, қандай айырмашылық бар?

ТАЙЫР – Үлкен айырмашылық бар! Миранда ережесінің арқасында көптеген жазықсыз адамдар полицияның қысымынан құтылып, занды құқықтарын біліп, тәжірибелі мамандардың көмегімен оларды қорғай алды.

'Сіддщ ү-ндеме^ге ҚұҚы-ңыз Sap. .АйтКа-ндарьіныдды-ң Sepi comma сідге kapct>i кхайдала-ныл^ы мүмкі+о әрі наіАдала+іЫАады. ;Адвокатьщьіз терге^ге <атыса алады. £гер адёо]<,атупьщ Қызмет аҚысьж төлеіА алтасапыз^ оны мемлекет ұсынады. Қа-ндай кұҚыКтары+іыд і Sap ekeni c^ae.

түсі-нікті ме?*

ДАНИЯЛ – Жаман емес… Неге осы ережені барлық жерге енгізбеске?

ТАЙЫР – Ия, әрине, тіпті ертең-ақ Миранда ережелерін және басқа да теориялық тұрғыдан пайдалы формаларды енгізе аламыз, бірақ, сол ержелер шыныменде сақтала ма, әлде керісінше, жаңа теріс әрекеттерге себеп бола ма деген сұрақ туындайды?

ДАНИЯЛ – Яғни, Миранда ережесі біздің «айтылмаған» ойын ере- желеріне қайшы келер ме еді?

ТАЙЫР – Тек оларға ғана емес, сонымен қатар ұлттық заңнамамы- здың ережелеріне.

ДАНИЯЛ – Әр түрлі елдердегі қылмыстық процестің «ойын ереже- лері» бір-бірінен қаншалықты ерекшеленеді?

ТАЙЫР – Үлкен айырмашылық бар. Негізінде, мұны ұлттық кодпен салыстыруға болады. Сіз айтқандай, «ойын ережелері» жоқ жерден пай- да болған жоқ қой. Олар біздің менталитетіміздің ерекшеліктерімен бай- ланысты, ал менталитетіміз ғасырлар бойғы тарихи дамуымыздың нәти- жесінде қалыптасты емес пе. Сондықтан да, қандай да бір формаларды ұлттық заңамаға енгізу үшін бәрін мұқият, абайлап, байыппен жүзеге асыру керек. Кезінде, Горбачевтің басшылығымен бәрін бірден жаңар- тып, социализм жүйесін енгізгілері келді, ал, нәтижесінде не шықты?

ДАНИЯЛ – Елдің құлдырауы және капиталистік қарақшылықтың ақсиюы… Ал, көрші елдерде де дәл осындай мәселелер бар ма?

ТАЙЫР – Сіз қазір, посткеңестік мемлекеттер жайлы айтып отыр- сыз ба?

ДАНИЯЛ – Иә. Ресей Федерациясын немесе Қырғызстанды алып қарасақ, ұқсастықтары көп сияқты.

ТАЙЫР – Келісемін. Бірақ, соған қарамастан көптеген айы- рмашылықтары бар, мысалы, Қырғызстанмен. Біз, қазақстандық заңгерлер, өзіміздің қазақстандық біліктілігімізбен ол елде жұмыс істей алмаймыз, өйткені Қазақстандағы қылмыстық процестің өзіндік ерек- шеліктері бар, ал Қырғызстанда олар өзгеше. Заңгер де – кез келген басқа адам сияқты қолөнерші…

ДАНИЯЛ – «Қолөнерші» сөзін кейбіреулер ренішті сөз деп санайды.

ТАЙЫР – Бекер олай ойлайды. Қолөнерші – бұл өз ісінің қыр-сырын жақсы білетін адам, яғни кәсіпқой. Ал кәсіби шеберліктің қыр-сырын ұзақ және мұқият үйрену керек. Біз қазақстандық заңнамаға сәйкес жұ- мыс істеуге машықтанғанбыз, сондықтан, бізге басқа елде жұмыс істеу қиынға соғады, кейбір кішігірім өзгешеліктерін жіберіп алуымыз мүм- кін, нәтижесінде клиентіміз жеңіліс табады.

ДАНИЯЛ – Ал, Ресей Федерациясының аумағында біздің лицензи- ялар жарамды ма?

ТАЙЫР – Жоқ, олардың лицензиясы бізде мойындалмаған сияқты.

ДАНИЯЛ – Бәлкім, бұл біздің қазақстандық заңгерлерді, шетелдік- термен артық бәсекелестіктен босататын шығар? Мысалы, көптеген бай адамдар Мәскеу эстрада жұлдыздарын тойға шақырған сияқты, әр түрлі танымал мәскеулік заңгерлерді шақыратын еді ғой.

ТАЙЫР – Айтпақшы, олар қызмет көрсету сапасында әрдайым жеңіске жете бермейді. Менің ойымша, заңгерлік көмек көрсету кезін- де де солай болар еді. Ал, бәсекелестік туралы айта кетер болсақ, біздің «нарық» ресейлік нарыққа қарағанда жақсы қорғалған. Егер қаласа, қазақстандық заңгер Ресейде мойындалған жоғары заң білімі туралы диплом алып, Ресейде де іс жүргізе алады.

ДАНИЯЛ – Ал, бізде олай жасауға болмай ма?

ТАЙЫР – Бізде тиісті емтихандарға жіберілу үшін Қазақстан Респу- бликасының азаматы болуыңыз керек деген талап бар.

ТАРТЫС ЖАЛҒАСУДА!

ДАНИЯЛ – Жарайды, қылмыстық процестің тартыс түріне қайта оралайық. Адамды тұтқындады, оған Миранда ережесін оқыды – әрі қарай не болады?

ТАЙЫР – Егер тұтқындалған адам бәрін бірден мойындаса, онда бұлтартпау шарасы анықталады. Ал, егер ол мойындамаса, әрі қылмыс күрделі болса, онда кінәнің дәрежесі бірден анықталмайды және жалпы, кінәнің болған-болмағандығына байланысты «Үлкен қазылар алқасы» тағайындалады.

ДАНИЯЛ – Неліктен «Үлкен»?

ТАЙЫР – Себебі оның құрамында әдеттегіден көбірек қазылар алқа- сы болады. АҚШ штаттарының көпшілігінде олардың саны 23 адамға дейін барады.

ДАНИЯЛ – Олар кәсіби заңгерлер ме?

ТАЙЫР – Жоқ, қарапайым азаматтар. Оларды іріктеудің ерекше тәртібі бар, қазір оған терең үңілмей-ақ қояйын, бірақ ең маңызды кри- терийі – бұл олардың іске деген көзқарасына әсер ететін факторлардың, яғни қамауға алынған адаммен байланысы, жеке сезімдері, оған деген нәсілдік, діни немесе жыныстық сияқты алалаушылықтарының болмауы.

ДАНИЯЛ – Ал, қазылар алқасын шақырудың мақсаты қандай?

ТАЙЫР – Ол бұл істі қарауға негіз бар ма, жоқ па дегенді шешеді? Дәлелдер жеткілікті ме, әлде жетікіліксіз бе? Прокурор оларға іс жүзінде бұл адамның осы қылмысты жасағанын, істі қарауға және оған салық төлеушілердің қаражатын жұмсауға негіз бар екенін дәлелдеуі керек. Барлығы дауыс береді, және олардың шешімдерінің негізінде не процесс басталады, не адам босатылады. Қазылар алқасының шешіміне кем де- генде 12 адам дауыс беруі керек.

ДАНИЯЛ – Иә! Сондықтан да «Үлкен қазылар алқасының» құра- мында 23 адам!

ТАЙЫР – Иә, абсолютті көпшілік болуы керек.

ДАНИЯЛ – Ал, егер процесті бастауға негіз бар деп шешім қабыл- даса, онда күдікті түрмеге жіберіледі ме?

ТАЙЫР – Жоқ, бізде осы күнге дейін бұлтартпау шарасы жиі таңда- лады. Ал, англосаксон елдерінде өте аз пайызы түрмеде қалады. Көбіне олар кепілдікпен босатылады немесе төреші айыпталушыға: «Сыпай- ылық танытып, сот процесіне осындай уақытта келіңіз!» – дейді. Ешқан- дай мәселе туындамайды, әлі қылмысқа кінәлі деп табылмағандықтан қамауға алудың қажеті жоқ. Оны асырауға және қорғауға мемлекет ақ- шасын жұмсаудың, және оны отбасын асырау мүмкіндігінен айырудың да қажеті жоқ.

ДАНИЯЛ – Ал, егер кінәлі болып, сотқа дейін қашып кетсе ше?