Страница 60 из 76
Калi ён быў малады, гэты Бог з усходу, Ён быў суровы i помслiвы i стварыў пекла на асалоды любiмцам сваiм.
Але нарэшце Ён састарыўся i зрабiўся мяккi, вялы i жаласлiвы i пачаў упадабняцца больш дзеду, чым бацьку, а яшчэ больш - старой нямоглай бабулi.
I вось, сядзеў Ён, скурчыўшыся на печы, бурчаў i жалiўся на слабасць у нагах, стомлены светам, стомлены, каб хацець чаго-небудзь, пакуль не задыхнуўся аднойчы ад залiшняй спагады сваёй".
Але тут Заратустра перапынiў яго: "I ты, апошнi Папа, бачыў гэта на свае вочы? Гэта магло быць i так; але магло быць i iнакш. Калi памiраюць багi, памiраюць заўсёды па-рознаму.
Ну што ж! Так цi iнакш, - Ён памёр! Шмат што ў Iм зневажала i вочы мае, i вушы, а пра сама горшае я памаўчу.
Я люблю ўсё, што глядзiць чыстым вокам i гаворыць праўдзiва. Тады як Ён, а табе добра гэта вядома, стары святар, бо нешта было ў Iм i ад вашага роду, ад пароды Святароў - Ён заўсёды быў неадназначны.
Да таго ж Ён быў незразумелы. Як гневаўся Ён на нас, поўны лютасцi праз тое, што мы былi блага Яго зразумелi! Але чаму ж тады Ён не гаварыў ясней?
А калi вiною таго быў наш слых, дык цi ж не Ён вiнаваты, што былi няздольныя слухаць Яго? I калi вушы нашыя былi забiтыя брудам, ну што ж! Чыiх рук гэта справа?
Надта многае не ўдавалася гэтаму ганчару, якi не давучыўся да канца! Аднак жа тое, што ён абрынуў помсту на гаршкi i творы свае, бо яны кепска яму ўдалiся, - гэта было грэхам супроць добрага густу.
I ў пабожнасцi ёсць добры густ, i густ гэты ўрэшце абвесцiць: "Далоў такога Бога! Лепей зусiм без Бога, лепей на сваю рызыку тварыць свой лёс i быць неразумным, лепей самому зрабiцца богам!"
"Што я чую! - усклiкнуў апошнi Папа, натапырыўшы вушы. - О Заратустра, ты, з усiм няверствам, намнога пабожнейшы, чым думаеш! Няйнакш у табе нешта боскае зрабiла з цябе бязбожнiка.
Цi не сама пабожнасць твая не дазваляе табе красцi? А вялiкая сумленнасць твая яшчэ выведзе цябе нават за межы дабра i зла.
Глянь, - што табе ўгатавана! Твае вочы, вусны i рукi ад вечнасцi назначаны для дабраслаўлення. Бо дабрасловяць не аднымi толькi рукамi.
Хоць ты i настойваеш, што ты бязбожнiк, - каля цябе я адчуваю, як нябачна ўзносяцца пахошчы дабраслаўленняў: i разбiраюць мяне боль i багавейнасць.
Дазволь мне быць тваiм госцем, о Заратустра, на гэтую ноч! Нiдзе на зямлi не будзе мне так Добра, як у цябе!"
"Аман! Хай будзе так! - адказаў Заратустра, вельмi здзiўлены. - Там, угары, праходзiць дарога, там i Заратустрава пячора.
Сапраўды, я ахвотна правёў бы цябе, о шаноўны, бо люблю ўсiх пабожных. Але крык пра дапамогу клiча мяне пакiнуць цябе. Нiхто не павiнен упадаць у бедства ў маiх валоданнях; пячора мая - добрая гавань. I я найболей люблю вяртаць засмучаным цвёрдую зямлю, каб трывала, абедзвюма нагамi стаялi яны на ёй.
Але хто здыме табе з плячэй тваю тугу? Занадта слабы я на гэта. Сапраўды, доўга чакаць нам, перш чым хто-небудзь зноў уваскрэсiць твайго Бога.
Бо няма Яго больш сярод жывых: Ён памёр назусiм".
Так сказаў Заратустра.
Сама брыдкi чалавек
I зноў неслi Заратустру ногi па гарах i лясах, а вочы яго бесперастанку шукалi спраглага ў вялiкай бядзе i таго, хто клiкаў на дапамогу, i нiдзе не знаходзiў яго. Аднак ён усю дарогу радаваўся ў сэрцы сваiм, поўным удзячнасцi. "Колькi добрага дарыў мне сённяшнi дзень у адшкадаванне за тое, што так блага пачаўся! Якiх незвычайных субяседнiкаў сустрэў я!
Цяпер буду доўга перажоўваць iхнiя словы, быццам добрыя зярняты; i зубы мае павiнны як след перамалоць i ператаўчы iх, пакуль не пацякуць яны ў душу маю, як малако!"
Але вось дарога зноў абагнула скалу, мясцiна раптам перамянiлася, i Заратустра ўступiў у царства смерцi. Як скарчанелыя, застылi тут чорныя i чырвоныя выступы скал: не было нi травы, нi дрэў, не спявалi птушкi. Бо гэта была далiна, якое пазбягалi ўсе звяры, нават драпежныя; толькi змеi адной пароды - брыдкiя, тоўстыя, зялёныя - прыпаўзалi сюды памiраць, калi наставаў iхнi час. Таму пастухi i называлi гэтую далiну: Смерць Змей.
Заратустра ўдаўся ў змрочныя ўспамiны: яму здалося, што ён ужо раз быў тут. I шмат чаго цяжкага наплыло на яго, так што ён iшоў усё павальней i павальней i нарэшце спынiўся. Але вось, падняўшы вочы, ён убачыў край дарогi нешта падобнае на чалавека, хоць наўрад цi гэта быў чалавек, - нешта неапiсальнае i няўяўнае. I адразу Заратустру зрабiлася вельмi сорамна, што давялося пабачыць такое на свае вочы: пачырванеўшы да сiвых валасоў, ён адвярнуўся i ўжо хацеў быў пакiнуць гэта лiхое месца. I раптам мёртвая пустыня загаварыла гукамi: нешта заклекатала i захрыпела з зямлi - так уначы хрыпiць i клякоча вада ў засмечанай водаправоднай трубе; нарэшце гэтыя гукi ператварылiся ў чалавечую мову, i такiя былi словы:
"Заратустра! Заратустра! Разгадай маю загадку! Скажы, скажы! Што такое помста сведку?
Я асцерагаю цябе, тут - гладкi i коўзкi лёд! Глядзi, будзь уважлiвы, каб гонар твой не паламаў ног!
Ты лiчыш сябе мудрым, горды Заратустра! Дык разгадай жа гэтую загадку, ты, якi калоў зубамi сама цвёрдыя арэхi! Разгадай загадку, якая ёсць я! Адкажы: хто я?"
Але калi Заратустра пачуў гэтыя словы, - як вы думаеце, што сталася з ягонай душой? Спагада разабрала яго; i ён упаў на зямлю, быццам дуб, якi доўга супрацiўляўся намогам многiх Дрывасекаў, - дуб, якi падае грузна, раптоўна, палохаючы нават тых, хто хацеў звалiць яго. Але тут ён зноў падняўся, i твар яго зрабiўся суровы.
"Вядома, я пазнаю цябе, - сказаў ён ледзяным тонам, - ты - забойца Бога! Дай мне прайсцi!
Ты не перанёс Таго, Хто бачыў цябе, - Якi бачыў цябе наскрозь, - цябе, сама брыдкага чалавека. I ты адпомсцiў гэтаму сведку!"
Так сказаў Заратустра i ўжо хацеў быў пайсцi далей; але той, каму няма назову, ухапiўся за край яго вопраткi i зноў пачаў клекатаць i хрыпець, шукаючы слоў. "Застанься! - сказаў ён,
- застанься! Не праходзь мiма! Я адгадаў, якая сякера звалiла цябе: хвала табе, о Заратустра, што ты зноў падняўся!
Я бачу, ты добра разгадаў душу забойцы - душу забойцы Бога. Застанься! Прысядзь да мяне, не пашкадуеш!
Да каго ж я iмкнуўся, як не да цябе? Застанься, сядзь! Але не глядзi на мяне! Ушануй маю брыдоту!
Цяпер ты - маё апошняе прыстанiшча, бо за мной гоняцца. Але гоняцца не з нянавiсцю сваёй i не з ганчакамi - о, я смяяўся б з такога пераследу, я радаваўся б яму i ганарыўся б iм!